Wim Meulenkamp is lezende in Historische wandelingen door Friesland 1894-1917, geschreven door Jacob Hepkema.
Bij het dorp Twijzel (niet ver ten zuiden van de Fogelsangh State te Veenklooster) heeft Hepkema het over ‘orderboomen‘. De zin luidt ‘Het kerkhof is zeer hoog, omringd met orderboomen en doornheg.’
Maar wat zijn ‘orderboomen‘?
Als het kan hoort er ook altijd even een plaatje bij. Hieronder de kerk van Twijzel (ca. 1920). Hiermee is echter geen link bedoeld met Hepkema en de vraag.
Bron: Tresoar Fries Fotoarchief.
Hoi Wim, wat heb je weer een leuk boek te pakken, lijkt mij zo. Ik heb het woord orderbomen ook nooit gehoord, maar volgens mij zegt deze zin, juist gecombineerd met de oude foto, dat het kerkhof hoog ligt (zoals de meeste kerkhoven en begraafplaatsen, omdat begraven in het ‘water’ niet aan te bevelen is), dat de bomen ‘in orde’, dus op ‘vaste’ afstanden het kerkhof omringen, binnen een omringende doornheg (i.e. meidoornheg). Maar wie weet zijn er andere experts die er anders over denken. CO
Bedankt Carla, interessante suggestie. Overigens is Hepkema eminent leesbaar voor mensen die dat soort dingen leuk vinden. Veel informatie over scholen en schoolmeesters, merkwaardig genoeg. Weinig over tuinen.
En nu viste de altijd nijvere Jan Holwerda natuurlijk weer iets uit het net dat ik nog niet eens gezien had. Een advertentie in de ’s Graevenhaegse Courant van 17 april 1748: ‘Op Donderdag den 25 April 1748, ’s voormiddags ten 9 uuren, zal publicq en aen de meestbiedende verkogt werden [sic], vier à vyf duyzend opgaende Eeke Order Boomen, staende te wasssen in de Grietenye van Gaesterland, in den Dorpe Harig [=Harich], aldaer de Plantagie genaemt; alwaer dezelve Verkoping zal geschieden, en de Conditien te zien zullen zyn.’
Opvallend is dat beide keren dat de term valt, dit in verband met Friesland gebeurt, maar het zal toch toeval zijn.
Ik denk dat we bij orderbomen misschien aan recht opgaande stammen moeten denken.
Wim Meulenkamp.
Namens Leon Bok van de Stichting Dodenakkers: Ik denk dat Hepkema een belezen man was met weinig kennis van groen. Hij haalt een term aan die Guido Gezelle in 1871 in zijn gedicht Engelendale gebruikt. Maar in deze context van Twijzel, waar beuken werden aangeplant, zal hij meer spreken van geordende bomen. Ofwel de geordende rijen die altijd rondom een kerkhof in Friesland staan. Ik denk niet dat het iets te maken heeft met ‘in orde zijn’, maar meer met ‘ordenen’ ofwel op een rij zetten.
CO
Op de dag van de invallende vorst in 2012 vind ik in de Bataafsche Leeuwarder Courant van zaterdag 21 februari 1801 de volgende advertentie: “De verkoping van Eiken en Beuken Orderboomen op de Plaats van wijlen de secretaris Kolde te Wijkel, bepaalt op Donderdag den 26 February 1801 wordt om de invallende vorst en daardoor veroorzaakte misweer tot nader Advertentie opgeschort”. (bron: http://www.krantenkb.nl) Met de Plaats zal Meerzicht bedoeld zijn. (zie: http://www.langsdeluts.nl) Wederom een vermelding uit Friesland. Wijckel ligt tussen Balk en Sloten. Conclusie uit dit citaat: “Orderboomen” kunnen eiken of beuken zijn. Even dacht ik dat orderbomen bomen-op-bestelling zouden kunnen zijn. Maar dat strookt niet met de vermelding door Hepkema. Nog maar eens verder zoeken.
Het wordt mij steeds duidelijker, we moeten het niet zoeken in een bepaald soort boom, maar in de vorm van bomen die geschikt zijn om op regelmatige afstand (in een bepaalde orde dus) geplant te kunnen worden. Het moeten meer bomen zijn die omhoog gaan met hun takken dan bomen die omlaag gaan met hun takken. het is te vergelijken (denk ik) met treurbomen, dat kunnen ook allerlei bomen zijn, hoewel de meeste mensen meteen aan treurwilgen denken. Ik kan me voorstellen dat ook linden uitstekende orderbomen zijn. CO
Met éénvoud wordt er door de auteur gekeken naar de tuin, orderboomen is het beeld wat de auteur voor ogen heeft en vertaalt het met zijn pen naar woorden.
Geordende bomen, de wens om de natuur naar onze hand te zetten is toch niets nieuws voor ons?
We snoeien de bomen (misschien in het platte vlak), zeker wanneer ze ook nog eens in een haag staan. Kijk eens om je heen als tuinhistoricus, we houden ons veel te veel bezig met het bouwkundige aspect van het historisch ensemble.
De bomen op de afbeelding zijn nog niet zo oud, hebben er hiervoor misschien leibomen gestaan en worden deze in het boek beschreven. Als het oude bomen zijn geweest hebben ze zeker indruk gemaakt op de auteur, deze sprietjes zeggen eigenlijk niet zo veel in het plaatje.
Orderboomen, of beter leibomen? …
Misschien zou een neerlandicus willen reageren? In het MNW wordt verwezen naar ordenen (= inrichten) en orderen>ordeeren>horderen (= van palissaden voorzien, versterken). Dit kan een multidisciplinaire discussie worden, zoals we dat graag willen bij Cascade.
En nu wordt het spannend. Eén is niets, twee is toeval, drie is …? De enige drie geldende voorbeelden van het gebruik van die term ‘orderboomen’ of ‘orderbomen’ zijn gevonden in verband met Friesland. Merkwaardig.
Guido Gezelle’s gedicht (ik weet dat die als bijna eerste voorkomt in Google-zoekpogingen) kunnen we volledig uit het debat halen, want dat is waarschijnlijk een verwijzing naar een religieuze orde. En véél te laat.
Dank ook aan de respondenten die ‘en privé’ hun mening hebben laten horen.
Wim Meulenkamp.