Familieportret Van Mollem-Oosterwijk-Sydervelt op Zijdebalen (Utrecht, 1740), Nicolaas Verkolje.
Bron: commons.wikimedia.org
Soms staat een schilderij gegrift op je netvlies. Bij mij is dat het geval met het familieportret Van Mollem-Oosterwijk-Sydervelt, waarop de lusthof Zijdebalen bij Utrecht op de achtergrond is afgebeeld. Het schilderij is door Nicolaas Verkolje in 1740 gemaakt bij gelegenheid van de 70ste verjaardag van David van Mollem.
Ik associeer het met het begin van mijn belangstelling voor tuinhistorie. Daarna zag ik het op de tentoonstelling Aardse paradijzen in 1996. En ik geloof ook later in Amsterdam en Enschede. Regelmatig wordt het ‘aangehaald’, omdat het zo betekenisvol is. Nog zo’n schilderij is het familieportret van Agneta Block met de ananasplant.
Vanochtend ging mijn hart sneller kloppen toen ik een tip ontving via de mail voor een veiling in Luzern: een portret van David van Mollem [dus zonder familie] door Nicolaas Verkolje uit 1740 komt a.s. zaterdag 21 september onder de hamer; zie katalog, p.11 of online.
David van Mollem op Zijdebalen (Utrecht, 1740), Nicolaas Verkolje.
Als begeleidende informatie ontving ik: Het gaat om het uit de literatuur wel bekende, maar bij mijn weten nooit eerder afgebeelde schilderij waar DvM zittend op een terras is weergegeven, nu eens niet geschematiseerd zoals vaak bij Verkolje, maar oud, gegroefd en met individuele trekken. Op de achtergrond een blik over de Grote Vijver naar het huis Zijdebalen, een samentrekking van De Beijers gezichten 5 en 11 (rechtse gedeelte) uit de catalogus Zijdebalen uit 1981.
Wat zie ik zelf? Inderdaad een wat lossere pose van de geportretteerde. De achtergrond en enkele attributen lijken op die van het familieportret. Mijn oog valt op de vruchtdragende ananasplant. Dat is écht de eyecatcher van het schilderij! Ik verbaas mij erover dat het op hout is geschilderd en de afsnijding roept vragen op. Maar wat een interessant portret!
Wat zou het mooi zijn als een Nederlands museum het schilderij – dat ook of juist betekenis heeft in de Nederlandse tuinhistorie – zou kopen. Bijvoorbeeld het Centraal Museum in Utrecht of het Rijksmuseum Twente (met Verkolje-collectie).
Conservatoren met volle depots en weinig middelen moeten snel van het belang overtuigd worden. Maar hoe?
Karen Veenland-Heineman
Beste Karen, of ik je enthousiasme over dat schilderij per definitie deel weet ik niet zo zeker, en ik heb begrepen dat het groepsportret in het Rijksmuseum is te bewonderen (als het niet in depot zit…). Waar ik werkelijk van ondersteboven raakte was die catalogus. Werkelijk schitterend, met veel mij onbekende kunstenaars, maar een breed palet. Weet je hoe ik die catalogus zou kunnen kopen? Ik hoor graag
Joost G
Die ananas is inderdaad een eye-catcher, maar dat komt ook een beetje omdat het groen van de vruchtbladen zo ernstig verkleurd is in blauw. Hoe zat het ook weer? De groene kleur verandert in blauw omdat het gele pigment verschiet? Dat blauw valt vooral op, maar dat was oorspronkelijk dus niet zo. Verder natuurlijk prachtig portret.
Het Rijksmuseum geeft als begeleidende tekst bij het eerste schilderij: ‘In de tuin van zijn buitenplaats Zijdebalen aan de Vecht zit de rijke Amsterdamse zijdekoopman David van Mollem met zijn nakomelingen. De schilder Verkolje had ook deze tuin ontworpen waarin twee grote marmeren vazen stonden van de beeldhouwer Jacob Cressant. Van Mollem was een groot kenner van de natuur. Hij is links op het schilderij weergegeven terwijl hij zijn liefde voor planten en wetenschap doorgeeft aan zijn kleinkinderen.’
Hoe komen ze aan het feit dat Verkolje ook deze tuin ontworpen heeft, vraag je je af. Weet iemand de bron?CO.
Is dit raadsel al opgelost? Naar mijn mening zou eerder Isaac de Moucheron betrokken kunnen zijn geweest in het ontwerpen van de tuin (misschien ook huis?) Wat vinden jullie?
vriendelijke groetjes
Prachtig, eindelijk een kleurafbeelding van het schilderij van David van Mollem met ananas. Ik was al eerder de zwart-wit fotoreproductie van het schilderij tegengekomen op de beeldbank van het Utrechts Archief. Het beeldmateriaal is een mooie aanvulling in mijn research ter voorbereiding op project van kweken van ananassen op Slot Zuylen.
Melanie Tangkau
http://www.hetutrechtsarchief.nl/collectie/beeldmateriaal/fotografische_documenten/1730-1740/105755
Dank voor jullie diverse reacties. Joost zal ik het adres mailen van het veilinghuis. Het CV van N. van Verkolje ken ik niet, maar in Rijksmuseum Twenthe weet men meer; daar is in 2011 een overzichtstentoonstelling gehouden. Misschien blijkt dat we er een 18de-eeuwse tuinarchitect bij hebben gekregen (!). Voor Melanie Tangkau ben ik blij dat zij nu een kleurenfoto (weliswaar met verschoten groen) heeft van het portret met ananas. Als er vragen zijn over ananassen (of andere), stel ze op onze weblog. Ten slotte, ik heb gehoord dat bovengenoemde musea niet zullen bieden. Het Centraal Museum meldt: “met de prachtige buste van Cressant hebben wij Van Mollem voldoende in huis”. De middelen zijn beperkt en dat geldt ook voor het Rijksmuseum in Twenthe. Hopelijk zijn er andere (Nederlandse) instellingen of particuliere verzamelaars geïnteresseerd én kooplustig én koopkrachtig én heel snel. Dus, zegt het nog voort de komende dagen.
En mag ik er op wijzen dat een schilderij met een ananas internationaal een forse prijs zal brengen, dus het zou voor de potentiële koper een zeer goede investering kunnen blijken. Helaas ben ik wel kooplustig, maar niet meer zo koopkrachtig, anders zou ik het ding (op voorwaarde dat het bij de laagste schatprijs blijft) onmiddellijk aangeschaft hebben. Dus, hup, kopen dat ding!
Wat mij, meer nog dan de ananas, opvalt is het armillarium op het familieportret links onder in de hoek. Extra bijzonder omdat er aan de onderkant een soort slede zit waarvan de functie mij een raadsel is, en ik ook niet ken van andere afbeeldingen. Ik weet niet of deze heer een wetenschapper is, anders is het een soort statussymbool van wijsheid zoals ik ergens las.
JG
Nu Joost zich richt op het instrumentarium links onder op het ‘grote’ schilderij is het goed om te weten dat de abrupte afsnijding van het ‘kleine’ schilderij een slordigheid in de catalogus is. Melanie Tangkau noemde al de zwart-wit afbeelding op de beeldbank van het Utrechts Archief. Zie aldaar voor het hele schilderij.
http://www.hetutrechtsarchief.nl/collectie/beeldmateriaal/fotografische_documenten/1730-1740/105755
Naast het armillarium (in andere stand) liggen er nog (minstens) twee instrumenten, die afwijken van die op het ‘grote’ schilderij. Prachtig detail is het kleed dat met een mooie plooi is opgelicht waardoor het geheim a.h.w. wordt prijs te geven.
Wat zien we hier? En wordt hiermee het schilderij ook interessant voor natuurhistorische musea? Over twee dagen is de veiling.
Een zoektocht naar dat voorwerp onder het armillarium bracht mij bij het Boerhaave museum. De conservator wist het mysterie op te lossen! Zij waren er zelf blij mee. Het is een zogenaamde Pyrometer, een apparaat om de warmte uitzetting van metalen staven te meten. Tegenwoordig is een Pyrometer een instrument om temperaturen op afstand te meten. Vermoedelijk wederom een statussymbool van Van Mollem. Zijn er nog meer mysteries op dit schilderij?
Ja nog een mysterie voor mij is de plant naast de ananas. Ik kan het niet goed zien. Zal ook wel een tropische plant zijn die in een oranjerie moest worden overgehouden. Maar wie herkent de plant? CO.
Zou het een koffieplant kunnen zijn?
Nog één keer. Het is jammer dat de foto in de veilingcatalogus niet het volledige schilderij weergeeft, maar dankzij de zwart-wit foto op de beeldbank van het Utrechts Archief weten we dat Van Mollem twee boeken, een passer en een kaart voor zich op tafel heeft liggen. Een boek ligt, het andere staat. Voor de planten rechts (ananas en koffieplant?) staat nog een kleine pot met een plant. Wie ziet wat het is? Links voor ligt bij het armillarium een Jacobsstaf (hoekmeetintrument) en een klein kompas. Dankzij Tiemen Cocquyt van Museum Boerhaave in Leiden zijn nu alle instrumenten op beide schilderijen geïdentificeerd. En zo is het schilderij dankzij de verschillende reacties even belangwekkend voor tuinhistorici als voor natuurwetenschappers geworden. Precies wat Van Mollem bedoelde!
Het zou best kunnen, die koffieplant, dat is wel vaker het geval op dit soort schilderijen, maar de foto is in die hoek gewoon te vaag, om die plant echt te herkennen. Ook de kleine plant voor de andere geplaatst is niet te herkennen. foto te lage resolutie, zodat vergroten ook niet oplevert. jammer, we zullen eerst een scherpere foto moeten hebben om met zekerheid te zeggen waarover het gaat. CO.
Kan het laurier zijn? (wordt beschreven in de boedelinventaris van D.v.M. uit 1746)
En het ging voor 26.000 Zwitserse Franken……Onduidelijk is of het naar Nederland is verkocht.
Het schilderij is door een Nederlandse particulier met een groot besef en gevoel voor historie aangekocht.
Je maakt ons wel erg nieuwsgierig, Jan. Hopelijk komt er snel een gelegenheid (voorbezichtiging? tentoonstelling?) om het paneel – ik vind het nog steeds verrassend en vreemd dat het schilderij niet op doek is – te bewonderen. KVH
Dank zij Huib Zuidervaart weten we inmiddels dat het nautisch instrument op het schilderij een armillairsfeer, een tellarium en een annalemma van de zon is