Scheybeek (rechts) aan de weg van Beverwijk naar Velsen (1770) (Bron: Noord-Hollands Archief)

Verder zoekend met ‘Chineesche‘, als in voorgaand bericht, valt opnieuw Rozenhof, nu Roosenhoff geheten, in de prijzen. Met ‘Chineesche tenten‘, inderdaad meervoud. Nog leuker in dezelfde advertentie is de verkoop van iets wat we wel kennen, maar niet vaak (?) tegenkomen: ‘over schoone geschilderde gezigten, om op eindens der lanen te plaatsen‘ (Rotterdamse courant 14-02-1792).

Dat had ik graag met een afbeelding willen illustreren, maar er schiet zo snel niet één te binnen. Wel de geplaatste afbeelding van Scheybeek (Beverwijk). Vanaf Beverwijk loopt de weg in zuidelijke richting naar Velsen, achter de ruiter buigt de doorgaande weg naar links af; rechts ligt Scheybeek. De laan loopt nog een stukje rechtdoor om dood te lopen op een ‘schot’, obelisk-vormig. Bijna een figuurzaagwerkje, maar dan heel groot. Geen geschilderd gezicht, maar wel een folly-achtige invulling op het einde van een ‘laan’.
Jan Holwerda

Detail uit voorgaande afbeelding, de weg buigt naar links, rechtdoor loopt de laan dood op een sierinvulling als blikvanger.

noordelijke deel Buitenplaats Rozenhof (1773-1777), Gio Batta (G.B.) Colomba (Bron: Stadsarchief Rotterdam)

Een ‘Chineesche tuin’ als in het voorgaande bericht is al een bijzondere kwalificatie, maar wat dacht je van onderstaande advertentie, uit de Rotterdamse courant van 9 april 1791. Rozenhof bij Rotterdam (Kralingen) zal worden geveild en verkocht. Er is sprake van

‘... verscheiden steene stook- en trekkassen; mitgaders in welaangelegde tuinen, moes-tuinen, boomgaarden, menageryen, vischryke vyvers, goudviskommen, slingerbeken, ongemeen fraai aangelegde Chineesche-, Turksche-, Engelsche- en andere Bosschen, tenten…‘.

De vogelvlucht in twee delen dateert van vermoedelijk een jaar of 15 eerder.
Jan Holwerda

zuidelijke deel Buitenplaats Rozenhof (1773-1777), Gio Batta (G.B.) Colomba (Bron: Stadsarchief Rotterdam)

Zeg na 1770 duiken ze op in advertenties: Chinese tenten, koepels, bruggen, tuinbanken, latwerken en Chinese fazanten. Die was ik allemaal al wel tegen gekomen, maar een ‘Chineesche tuin’ nog niet. In de Amsterdamse courant van 10-03-1789 staat één, zie onderstaande advertentie:

Te huur of uit de hand te koop, een dubbelde tuin, met twee steenen huizen, twee coupels die zeer fraai geschilderd zyn, de tuin beplant met exquise vruchtboomen, moeseryen en broeibakken, in denzelven tuin een Chineesche Tuin , met een Chineesche Coupel of Tuinhuis, beplant met vreemde boomen en gewassen, in denzelven Chineesche Bruggen, en eene Harmitage, hebbende, hebbende teffens uitzigt over de landeryen en bosch, &c. Staande onder Amstelveen, op het einde van het Hoedenmaakers-Pad. Te bevragen by Hendrik Zikman, Hovenier, op het zelfde pad.

Het adlectief ‘Chineesch‘ past heel erg bij de periode, bij de vroege landschapsstijl. Maar dé tuin chinees noemen… Hoewel tuintje waarschijnlijk, een tuin binnen een tuin. Net ten zuiden van Amsterdam, ten westen van de Amstel moet het hebben gelegen (ergens ten zuiden van het tegenwoordige Sarphatipark).

Zou de eigenaar hebben gebladerd in de Cahiers des Jardins Anglo-Chinois (1776-1788) van Le Rouge?
Jan Holwerda

In het verlengde van het voorgaande HisGis bericht… Door de transcripties van de OAT is een databank aan gegevens ontstaan die de basis is voor weergave in HisGis. Maar met die data kun ook je andere dingen doen. Categoriseren bv. Via links (ik weet niet meer hoe) kwam ik op een wiki page betreffende ‘soort der eigendommen’ of te wel het grondgebruik.

Het woord vermaak vinden we bij het grondgebruik op menig buitenplaats terug. Hier onder de OAT invullingen onder ‘categorie’ ‘vermaak’. Enjoy!

aanleg tot vermaak | grond van vermaak | lustplaats | bosch als lustplaats | koepel | tuin en koepel | bosch van vermaak | bosch tot vermaak | bosch (weelde) | weiland (weelde) | laan (weelde) | vijver (weelde) | water (weelde) | laan als lustplaats | vijver als grond van vermaak | vijver | vijver als lustplaats | vijver van vermaak | watering vijver | water als lustplaats | gracht als lustplaats | water als lustplaats; water | eiland tot vermaak | aanleg tot vermaak plaats | aanleg tot vermaak/plaats | aanleg tot vermaak water | aanleg voor vermaak | aanleg tot vermaak/water | aanleg voor vermaak/water | aanleg tot vermaak/opgaande bomen | water tot vermaak | plaats tot vermaak | plaats tot vermaak dam | aanleg tot vermaak; eiland | aanleg van vermaak | aanleg van vermaakplaats | aanleg van vermaak plaats | aanleg van vermaak tuin | aanleg tot vermaakplaats | aanleg tot vermaak pad | aanleg van vermaak vijver | aanleg tot vermaak bosch | aanleg van vermaak plaisierbosch | aanleg van vermaak water | aanleg tot vermaak waterwerk | orangerie | aanleg tot vermaak; laan en bosch | aanleg tot vermaak; water, eiland en sloot | aanleg tot vermaak met bosch met opgaand hout | tuin van vermaak | aanleg vermaak plaisierbosch | plaisier tuin | aanleg tot vermaak plaisierbosch | aanleg van vermaak plesierbosch | aanleg van vermaak waterwerk eiland | aanleg tot vermaak, waterwerk | aanleg tot vermaak vijver en eiland | aanleg van vermaak waterwerk | vijver tot vermaak | bosch vermaak | vermaak | grond ter vermaak | voor vermaak | laantje voor vermaak | loots vermaak | grond tot vermaak | vernaak | aanleg tot vermaak gracht | aanleg tot vermaakplaats vijver | aanleg van vermaak pluimvee | aanleg tot vermaak hertenkamp | aanleg van vermaak en water sloten | aanleg van vermaak pad | aanleg tot vermaak water weiland plaats | aanleg van vermaak, hartekamp | aanleg tot vermaak boscch | aanleg van vermaak laan | aanleg tot vermaak vijver | orangerie billardkamer | plaisier bosch | waterwerk vijveraanleg tot vermaak | opgaande bomen vermaak doorsnede met wandelpaden | water en verdere aanleg tot vermaak | bosch aanleg tot vermaak | sloot als aanleg tot vermaak | waterwerk tot vermaak | plezierbosch en plaats | plein tot vermaak | plezier en opgaand bosch tot aanleg tot vermaak | plezier bosch | water als aanleg tot vermaak | plaisierbosch | aanleg ter vermaak | plezier en opgaand bosch | vijver aanleg tot vermaak | opgaande boom aanleg tot vermaak | waterwerk als aanleg tot vermaak | Heerenhuis en verder aanleg tot vermaak | bosch als vermaak | opgaande boom tot vermaak | waterkom en laan tot vermaak | waterwerk en eiland, aanleg tot vermaak | laan tot vermaak | plezierbosch | plaizierbosch | opgaand bosch tot vermaak | plantsoen als vermaak | huis en plaats bosch opgaand aanleg tot vermaak | plaats en pleziertuin | plaisierbosch aanleg tot vermaak | plein aanleg voor vermaak

‘Gelaste’ kadastraal minuutplannen, hier omgeving Velsen (Bron: HisGis)

Bij onderzoek pak je ook altijd de kadastraal minuutplan en de OAT waarop een buitenplaats of landgoed staat. Dat kan via de scans in de beeldbank van RCE (zoeken kan bv via overzicht van minuutplan begrenzingen, klik hier, klik vervolgens op knop ‘Voeg aan kaart toe’ en zoek je locatie).
Voor een flink deel van Nederland, en groeiende, zijn de plans overgetekend en de OAT gegevens getranscribeerd; eerst in publicaties, tegenwoordig in HisGis.
Ik was een paar maanden niet in HisGis geweest en zie nu een flink deel van NH toegevoegd. Da’s al mooi! Maar ook heel enthousiast word ik van een optie in de viewer…

Geregeld zul je op het feit stoten dat je onderzoek met meerdere minuutplannen van doen heeft. Zeker als je meer van de omgeving tot zelfs de regio wilt meenemen (zo staat bv Beeckestijn in twee delen op twee plans). Die kaarten noord-zuid richten, verschalen. ‘uitknippen’ en ‘lassen’ valt niet mee. Lekker in- en uitzoomen is ook een wens. Technisch handig moet je dan al snel zijn.

Kijk en hier heeft de HisGis viewer voor NH een leuke extra optie. Bijna alle NH minuutplannen zijn gegeorefereerd, ‘uitgeknipt’, ‘gelast’ en in- en uitzoomen is mogelijk. Ga naar HisGis of rechtstreeks naar NH in de viewer. In de viewer is rechts onderin een menu Kaartlagen. Door aan- en uitvinken zijn andere kaartlagen aan en uit te zetten. Verder kan bij een aantal lagen met de transparantie worden gespeeld (schuifbalkje). Bv, voor het laatste, zoom in naar een bepaalde omgeving / buitenplaat; zet de Hoogtekaart (hillshade AHN-3) aan; zet Kadaster 1832 percelen (naar soort eigendom=grondgebruik) aan; speel bij de laatste met de transparantie. Dan zie je het historisch grondgebruik op de hoogtekaart.

Maar die optie ‘gelaste’ minuutplannen vind ik nog de leukste. In menu Kaartlagen alles uitvinken en dan Minuutplans 1832 en Plaatsen aanvinken. En nu maar in- en uitzoomen en over NH schuiven.

In het verlengde van het voorgaande toch een technische wens: ik zou die ‘gelaste’ minuutplannen transparant op de hoogtekaart willen kunnen zetten. Alle ingrediënten zitten al in de viewer…
Ook iets wat ik in de nieuwe viewer mis: het zoeken op de onderliggende gegevens. Bv alle percelen van een bepaalde eigenaar; hoe ver strekt het bezit van de buitenplaatseigenaar zich uit. Dat kan in de oude viewer bij een aantal eerder in HisGis beschikbaar gekomen provincies wel.
Nog een wens, de rest van NL in ‘gelaste’ minuutplannen. Dat is vast een kwestie van tijd maar ongetwijfeld vooral geld.
Jan Holwerda

Bijna heel NH in kadastraal minuutplannen (Bron: HisGis)

Bijdorp (Voorschoten, ca 1700) (Bron: Speciale collecties UB Leiden)

Het is langzamerhand een bekende verwondering. Kaarten, ontwerpen en afbeeldingen die je al wel kende uit een enkele publicatie, vaak zwart-wit, klein, van slechte kwaliteit. Dat origineel dat (giga) groot en in kleur nooit tot zijn recht komt in welke publicatie dan ook. Ook een bericht als dit kan dat niet. Wel is hier boven te zien dat het origineel in kleur is. Ook zijn uitsneden te tonen, hier onder. Maar voor de details, om in- en uit te zoomen moet je of het origineel onder ogen kunnen krijgen en/of met een scan op hoog kwalitatief niveau kunnen spelen. Doe dat vooral ook met dit voorbeeld: Bijdorp bij Voorschoten, van circa 1700; zie Speciale collecties UB Leiden; klik hier (laden kan even duren) ; een download kan natuurlijk ook.
Jan Holwerda

Haarlems klokkenspel op Martenastate (Cornjum) (Foto: Klaas de Boer)

(OVERGENOMEN)

Uitnodiging digitale studiemiddag
Stinzenplanten – bijzondere voorjaarsplanten onder een Friese naam
donderdag 22 april 2021, 13:15 uur – 16:15 uur

In een samenwerking van het Gilde van Tuinbazen, de Nederlandse Tuinenstichting (NTs) en financiële ondersteuning door het Prins Bernhard Cultuurfonds organiseert stichting Kastelen, historische Buitenplaatsen & Landgoederen (sKBL) een digitale studiemiddag over Stinzenplanten, waarvoor wij u met genoegen uitnodigen. De bijeenkomst vindt plaats op donderdag 22 april 2021 van 13:15 uur – 16:15 uur en zal via een livestream vanaf het dan net gereedgekomen koetshuis op Huis Landfort in Megchelen te volgen zijn.

Achtergrond
Bonte krokus, holwortel, bostulpen, knikkende vogelmelk, Haarlems klokkenspel… Ze zijn een feest voor het oog en een aankondiging van de lente. Deze voorjaarsbollen voor de verwildering zorgen voor kleurrijke velden in tuinen en parken. Het zijn de juweeltjes van het voorjaar deze bollen voor de verwildering. Vanaf de 16de eeuw is men al begonnen deze verwilderingsbollen aan te planten op kastelen, historische buitenplaatsen en landgoederen en bij huizen van notabelen. Maar ze zijn ondertussen ook te vinden in pastorietuinen, stadswallen, begraafplaatsen en de oudere stadsparken. De benaming stinzenplant voert terug naar de benaming die heemkundige Jacob Botke (1877-1939) in 1932 introduceerde. Het woord is afkomstig van de bevolking van Veenwouden (FR) die de voorjaarsbloemen rondom de Schierstins stinzeblomkes noemde. Stins is het Friese woord voor een middeleeuwse woontoren. Deze bijzondere begroeiingen bleken echter op meerdere plekken in Nederland voor te komen. Men heeft vervolgens de naam stinzenplant van Botke overgenomen voor de plantengroep.

De belangstelling voor stinzenplanten neemt toe, zowel bij eigenaren en beheerders van kastelen, buitenplaatsen en landgoederen als bij het grotere publiek. Deze opbloeiende interesse is mooi, maar vraagt tegelijkertijd om bewustzijn over het historische karakter van en zorgvuldige omgang met deze bijzondere stinzencollecties. Op deze digitale studiemiddag geven uiteenlopende sprekers op basis van hun expertise en ervaring hun visie op wat stinzenplanten zijn en wat ze bijzonder maakt. Verder vertellen ze hoe bestaande en nieuwe stinzencollecties te onderhouden zijn en kennisoverdracht te bewerkstelligen is naar bijvoorbeeld vrijwilligers en de gewone tuinier.

Voor wie?
Deze studiedag is bedoeld voor eigenaren/beheerders van historische tuinen en parken, voor tuinbazen, voor vrijwilligers die direct betrokken zijn bij de instandhouding van deze tuinen en parken en uiteraard voor de liefhebbers van stinzenplanten. Deelname is gratis na aanmelding. U kunt zich hier aanmelden. Na ontvangst van uw aanmelding zenden wij u uiterlijk 24 uur voor aanvang van dit programma een link voor deelname toe.

Ongevouwen waaier met buitenplaats (Bron: NH Archief)

Al bladerend door materiaal van het Noord-Hollands Archief kwam deze ongevouwen waaier voorbij, met een buitenhuis en volière. Mensen en vogeltjes brengen leven in de tekening, maar is de voorstelling er ook één naar het leven? Waar dan? Welke buitenplaats?
Jan Holwerda

Het CASCADE bulletin voor tuinhistorie is een onafhankelijk wetenschappelijk tijdschrift uitgegeven door Tuinhistorisch Genootschap CASCADE. Het is dit jaar dertig jaar geleden dat ons bulletin voor het eerst verscheen, aanvankelijk twee maal per jaar. Afgelopen jaar besloten bestuur en redactie hiervan een jaarlijkse uitgave te maken, met een nieuw formaat en format. Het eerste resultaat hiervan hebben onze donateurs inmiddels in de bus gekregen en is heel goed ontvangen.

In het bulletin hebben onderzoekers de mogelijkheid nieuwe onderzoeksresultaten te publiceren; ook na dertig jaar zijn er nog veel nooit gepubliceerde oude(re) en recente onderzoeksresultaten die interessant zijn voor ons vakgebied.

De redactie ziet een bijdrage daarom heel graag tegemoet. Dus mocht je onderzoek willen publiceren, stuur dan je voorstel voor kopij als synopsis, voorzien van enkele afbeeldingen, in PDF, voor 1 mei aanstaande aan redactie@cascade1987.nl.

Kaart der nieuwe vergrooting van den Haarlemmer-Hout (1755), Jan van Varel P.Z. (Bron: VU Amsterdam, groot)

Bovenstaande kaart is natuurlijk wel bekend, mogelijk onderstaande advertenties betreffende deze kaart nog niet…

Op 5 april 1755 werd de kaart in de Oprechte Haerlemsche courant  aangekondigd:
J. van Varel Pietersz., stads-landmeeter te Haerlem, thans in zyne qualiteyt bezig zynde aan eene nieuwe vergrooting van den Haerlemmer-Hout, en van ter zyde hebbende vernomen, dat mogelyk eerlang eene gebrekkige kaart of afbeeldsel van dat plantsoen stond in ’t koper gebragt en uytgegeeven te worden; maakt bekend, dat hy met Ad. Spinder, mede landmeeter te Haerlem, is overeengekomen om met permissie van de Ed. Groot Achtb. Heeren Burgemeesteren der Stad Haerlem, zo spoedig als doenlyk zal zyn, in gereedheyd te brengen: Eene accurate Kaart of Afbeeldzel deezer nieuwe Vergrooting van den Hout en den Aanleg van dit nieuw plantsoen; welke ten teeken van echtheyd door eene van beyde onderteenkend zynde, zal te bekomen zyn by den boekverkooper Bosch te Haerlem, en verder in de Buyten-Steden.

Dus onder Jan van Varel vond de vergroting van de Hout plaats. En als deze vergroting dan in een kwalitatief goede kaart moet verschijnen, dan zal hij dat zelf wel doen.

Drie maanden later, in de Oprechte Haerlemsche courant van 5 juli 1755, blijkt de kaart verschenen en te koop: Te Haerlem by J. Bosch [overige verkopers] is te bekomen: Kaart der nieuwe Vergrooting van den Haerlemmer Hout, groot 11 morgen, 138 roeden en 85 voeten Rhynlandse Mat; aangelegd op het Kaatsveld, en nu in ’t licht gebragt, met consent van hunne Ed. Groot Achtb. de Heeren Burgemeersteren en Regeerders der Stad Haerlem, door derzelver ordinaris landmeter Jan van Varel, P.Z., in de jaare 1755, à 8 stuyvers; en eenige weynige op groot papier, à 11 stuyvers.
Jan Holwerda