De Baan tussen de Kleine Houtweg (links) en de Dreef (rechts) (Haarlem, 1809), J.P. Visser Bender. De Baan buiten Haarlem, en het omspitten van den grond bij den aanleg tot een tuin bij ’t Pavillon, op ordre van Lod:Nap. Kijkend in zuidwestelijke richting, in de achtergrond Welgelegen. (Bron: Noord-Hollands Archief) inzoomen

Natuurlijk is de afbeelding allang bekend, maar hij blijft zo leuk door die eerste werkzaamheden t.b.v. van een aanleg.

‘1809 is het [speelveld] door den Kooning [Lodewijk Napoleon] gekogt voor ƒ 6000,- om een botanise tuijn te maken. Ten dien eijnde zijn de tuijnen de grote opgenoomen en de eijgenaars de prijsen gevraagd van de tuynen leggende tegen de plaats – na veele meeting en opgaave hoe het gemaakt zal worden, ziet men niets vorderen, integendeel word gezegd, dat het niet gebeuren zal. [vervolg in een andere kleur inkt] In octob[er] zijn de tuynen gekogt en de opstal den 21 dito verkogt en is intussen met spitten en graven der slooten aanvang gemaakt, en de coupel aan ’t eijnd van de reek[s] tuynen staande nu bij ’t Plijn gebragt’
Jan Holwerda

Uitsnede Caart Figuratif … Haarlemmerhout (Haarlem 1799) – G.J. le Fevre de Montigny en C.C. van Hooff (Bron: Noord-Hollands Archief) Noorden onder.

Uitsnede Haarlemmerhout (Haarlem, 1809) – ‘opgemeeten en geteekend door J.D. Zocher junior’ (Bron: Noord-Hollands Archief) Noorden onder.

Uitsnede Haarlem (1822) – F.J. Nautz en W.C. van Baarsel (Bron: Noord-Hollands Archief) Noorden onder.

Ik bladerde weer eens door Groot en algemeen kruidkundig, hoveniers, en bloemisten woordenboek, van Philip Miller, uit 1742, vertaald en bewerkt door Jakob van Eems (vaak wordt die uit 1745 als eerste editie genoemd). Het is gericht op de hovenier, maar kent ook onderdelen die tegen het ontwerpvlak schuren. Basis vormt The Gardener’s Dictionary, verschillende edities verschenen vanaf 1731. Als ik de Engelse versies naast de NL versie leg lijkt de Engelse versie van 1740 te zijn gebruikt.

De NL versie uit 1742 verscheen slechts 3 jaar na de in NL verschenen Franstalige editie van La théorie et pratique du jardinage van Dezallier d’Argenville, het werk over geometrische tuinen. In Engeland was de landschapsstijl al volop in ontwikkeling, in NL gebeurt alles 50 jaar later.

Met dat in het achterhoofd staan er woorden en zinssneden in de vertaling dat je denkt wat heeft de toenmalige lezer hierbij gedacht? En dus ook de vertaler.
Neem het lemma ‘Zand-paden‘. De Engelse versie heeft het over ‘very large irregular gardens‘, de vertaling over ‘zeer groote ongeregelde tuinen‘. Iets verder op gaat het over ‘walks … twift about in an irregular manner‘, vertaald als ‘paden … die ongeregeld draaijen‘. En wat moest de lezer met zinssneden als de ‘…hedendaagse manier van tuinen aan te leggen…’, ‘…naar den hedendaagse smaak in het tuinieren…’ en ‘…sedert de oude manier van tuinen aan te leggen met goede reden verworpen is…’? Die moderne / hedendaagse smaak volgde in NL 50 jaar later.

Dat laatste citaat komt uit het lemma ‘Laanen‘. Met het voorgaande citaat start de Engelse versie, maar de NL versie start met de ‘oude wijze’. Over ligging, breedte en plantafstand. De Engelse versie schets de ‘nieuwe laan’, gevormd door ‘clumps‘ bestaande uit 7 tot 9 bomen en tussenliggende ruimte’s van zo’n 300 voet. In de NL versie volgt deze ‘nieuwe’ invulling na de ‘oude wijze’. En hoe vertaal je nou ‘clumps‘? Het is ‘vakken‘ geworden.
Jan Holwerda

Enghuizen (Hummelo), het jagershuis op het eiland en twee van de drie bruggen naar het eiland (Foto: Klaas de Boer)

Het bestuur van Stichting Tuinhistorisch Genootschap CASCADE heeft haar donateurs middels een via mail verstuurde uitnodiging geïnviteerd voor de Cascade MidZomerNacht bijeenkomst. Deze zal plaatsvinden op dinsdag 21 juni 2022 op Enghuizen te Hummelo (Gld). Inloop vanaf 16.30 in café-zaal ‘FF naar Steef’ te Hummelo. Wij worden ontvangen door bewoners van Enghuizen, graaf en gravin Van Rechteren Limpurg-van Groningen.

Voor meer, zie de uitnodiging die u is gemaild (op 8 mei 2022, nog niet ontvangen? dan even een mail naar info@cascade1987.nl).

Klik hier voor aanmeldformulier met enige details en voor het aanmelden.

Wij hopen op een prachtige MZN met veel Cascade-vrienden!
het Cascade-bestuur

Driemaal Poortman: Oranjerietuin Twickel, Nijenhuis en Weldam

(OVERGENOMEN)
Museum No Hero in Delden is het startpunt van een tentoonstelling over drie fascinerende tuinen en parken in de nabije omgeving van het museum. Twickel ligt aan de overkant van Museum No Hero. Weldam en Nijenhuis niet ver daar vandaan (net buiten Goor en in Diepenheim). Het is voor het eerst dat de geschiedenis van deze drie tuinen gezamenlijk wordt gepresenteerd. Ook is het voor het eerst dat specifiek de 19e-eeuwse ontwerpgeschiedenis van alle drie centraal staat.
De tentoonstelling biedt inzicht in de gedroomde en gerealiseerde plannen voor de tuinen alsook in de beleving van de wandelende of rustende bezoeker uit de 19e eeuw. Net als interieurs zijn ook tuinen en parken aan smaakwisseling onderhevig. De vroege 19e eeuw werd gekenmerkt door een vroeg-landschappelijke stijl, waarbij op een relatief klein oppervlak veel quasi-natuurlijke landschapjes waren samen gebracht. Het doel daarvan was de bezoeker of wandelaar tal van verschillende emoties te laten ervaren bij het zien van beken, vijvers, heuvels of bruggetjes en tuinsieraden. Wat later in de eeuw veranderde de landschappelijke stijl in een steeds grootschaliger en natuurlijk ogend landschap, gestoffeerd met boomgroepen, waterpartijen en wild of vee. Een reactie kon niet uitblijven: in de nabijheid van de kastelen is vanaf 1880 een terugkeer naar een formele, op de Franse tuinkunst uit de 17e eeuw gebaseerde stijl zichtbaar.

De tentoonstelling maakt duidelijk dat voorbeelden van al deze stijlwisselingen in de drie tuinen zichtbaar zijn gebleven. Dit is mede te danken aan Hugo Poortman, die op alle drie de landgoederen werkte in een stijl die de gemengde stijl of ‘style mixte’ werd genoemd. Dit houdt in dat de tuinarchitect zich, al naar gelang de wensen van de opdrachtgever of de plek in het park of de tuin, met groot gemak bediende van zowel de landschappelijke als de formele stijl. Hier staat Poortman op de schouders van enkele illustere voorgangers, die de tuinen eerder onder handen namen: Jan David Zocher, Edouard André (Poortmans leermeester) en Eduard Petzold.

De expositie in Museum No Hero toont onder andere ontwerptekeningen in kleur, tuinsieraden en tuinmeubelen uit de 19e eeuw, afkomstig van de diverse kastelen. Er is een wandelgidsje verkrijgbaar waarin de bezoeker uitgedaagd wordt de tuinen op 19e-eeuwse wijze te ervaren: door het maken van een romantische, op emotie gerichte wandeling op Nijenhuis; een mijmerend bezoek aan de berceau (loofgang) en doolhof op Weldam en het ondergaan van de meanderende paden langs de vijvers en de lange zichtlijnen in tuin en park van Twickel. Speciaal voor deze bezoeken worden ook delen van de tuinen opengesteld die doorgaans gesloten zijn.

Twentse lusthoven, de tuinen van toen in het nu: Nijenhuis, Twickel en Weldam.
1 mei t/m 2 oktober 2022
Museum No Hero in Delden
woensdag t/m zondag van 11-17 uur
www.museumnohero.nl

(INGEZONDEN)
Na ruim twintig jaar onderzoek ligt er nu het boek Vijfhonderd jaar Vollenhoven. Frieda Heijkoop en haar nichtje Sophie Heijkoop doken in de uitvoerige geschiedenis van het landgoed in De Bilt en deden daarbij verscheidene historische vondsten. Het lijvige en rijk geïllustreerde boek verweeft regionale geschiedenis met bijzondere verhalen en unieke documenten. Aanleiding voor het verschijnen is dat Vollenhoven in 2022 honderd jaar eigendom is van de familie Van Marwijk Kooy. Tegelijkertijd markeert de publicatie een afscheid, want op 1 mei verlaat de familie het landgoed. Met het Engelse landschapspark rondom het witte huis staat Vollenhoven bekend als een van de mooiste landgoederen in de provincie Utrecht. Het is ontstaan uit een middeleeuwse kloosterboerderij. Auteur Frieda ontdekte dat het zuidelijke deel van Vollenhoven ooit bij het terrein van de abdij van Oostbroek hoorde. Ook kwam ze erachter dat de boerderij in 1637 werd verkocht bij een veiling van kloosterlanderijen door de Staten van Utrecht. “De nieuwe eigenaren werd toegezegd dat de Biltsche Grift langs hun domein zou worden aangelegd. Dat was al een verrassing, maar toen vond ik in het Utrechts Archief ook nog de gedetailleerde veilingcatalogus. Ik wist echt niet wat ik zag.”

Zichtas
Een andere historische ontdekking is dat Vollenhoven eerder dan werd aangenomen een buitenplaats was. “Rond 1700 stond er al een buitenhuis bij de boerderij”, vertelt medeauteur Sophie. “Een akte uit 1703 laat zien dat er tegenover Vollenhoven een zichtas werd aangelegd. Hieruit ontstond in 1808 de straatweg naar Amersfoort. In 1818 waren de eigenaren betrokken bij de aanleg van de straatweg naar Zeist. De A28 werd in de jaren zestig van de vorige eeuw zelfs aangelegd over landgoed Vollenhoven, dat inmiddels eigendom was van de familie Van Marwijk Kooy. De weg kreeg na overleg een bocht, waardoor een deel van het landgoed behouden kon worden.”

Kennissen
In de archieven van Rijkswaterstaat stuitte Frieda op documenten die niet eerder als bron waren gebruikt. Verder wist ze twee boedelinventarissen van het buitenhuis uit 1723 en 1787 en verschillende pachtcontracten boven water te krijgen. “Je leert de bewoners en pachters kennen. Het worden bijna kennissen. Ik was zelfs wat van slag toen ik las dat een pachter in de zeventiende eeuw door een misdadiger werd doodgeslagen.”
Het boek is geschreven op verzoek van de familie Van Marwijk Kooy, die veel materiaal uit de huis- en familiearchieven ter beschikking stelde. Het is in eigen beheer uitgeven, waarbij Marina Laureau – van Marwijk Kooy het ontwerp, de vormgeving en de opmaak van het boek verzorgde.

uit De Haarlemmerhout van 1583-1896 (1896), L.A. Springer
zie ook originele tekening van Springer (dus niet Zocher) in Spec Coll Wageningen UR

Zat te bladeren door mn exemplaar van De Haarlemmerhout van 1583-1896, van L.A. Springer uit 1896 (hier online exemplaar). Springer schetst hierin de ontwikkelingsgeschiedenis en heeft verschillende kaarten overgetekend in het boekje opgenomen. Het eerste ontwerp van J.D. Zocher jr. uit 1827 was eerder niet bij mij blijven hangen. Het betreft de zuidoosthoek van de Haarlemmerhout, zeg vanaf halfweg de Hertenkamp en dan verder in zuidelijke richting. Zocher had een grote waterpartij gedacht. Vanwege de hoge reorganisatiekosten en de onmogelijkheid van een waterpartij zonder ‘machinale hulp‘ (lees stoommachine-pomp) werd het plan door de gemeenteraad afgeschoten. Maar bedenk ik me nu, Springer heeft dat ontwerp in de jaren 1890 nog gezien. Verder nooit tegengekomen. Is het origineel verloren gegaan?
Jan Holwerda

Het heeft de Koning behaagd om Cascade-voorzitter Johan Carel Bierens de Haan op 26 april 2022 te benoemen tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.

Burgemeester Ahmed Marcouch roemde in het Stadhuis van Arnhem de betrokken inzet van Johan Carel voor zijn langdurige inzet op het gebied van cultuur-historisch erfgoed, tuinhistorisch erfgoed en voor zijn inzet op sociaal-maatschappelijk gebied zoals zijn functies als bestuurslid en/of toezichthouder op het gebied van het erfgoed en in dienst van de samenleving. Johan Carel doet of deed dit onder andere als bestuurslid, commissielid, project- of toezichthouder voor het Tuinhistorisch Genootschap Cascade, de Stichting Kasteel Amerongen, Stichting Cultureel Erfgoed Geslacht Feith, het Prins Bernhard Cultuurfonds, de Vereeniging Hendrick de Keyser, Europa Nostra en de Sint Nicolai Broederschap in Arnhem.
Daarnaast heeft hij een indrukkende lijst van publicaties bestaande uit boeken, bijdragen en artikelen opgebouwd op dit gebied.
In de loop van de middag vond een drukbezochte receptie op het terras van de orangerie van Warnsborn plaats.
Wij feliciteren Prof. dr. Johan Carel Bierens de Haan en zijn familie van harte met dit belangrijk, mooie en verdiende blijk van erkenning en waardering.

Plan of the town of Flushing (1588), Robert Adams (Bron: British Library), inzoomen

Eerder zou mijn oog mogelijk niet bij deze vogelvlucht met Vlissingen in de British Library zijn blijven hangen. Na de RTC waar ik Plan van den triangel achter het paleis te Vlissingen ook even voorbij liet komen triggert het woord Vlissingen wel iets. Hoe leuk om de toenmalige aanleg van 1588 bij The Princes house te zien.

Uitsnede Plan of the town of Flushing

Plan van den triangel achter het paleis te Vlissingen (1620), Simon Stevin (Bron: Nationaal Archief), inzoomen

De Plan van den triangel maakt deel uit van een serie, toegeschreven aan Simon Stevin; in zwart-wit is deze te vinden in de RCE beeldbank, zie hier. Realisatie en ligging blijkt uit latere kaarten. Ik weet niet of er een kaart is waar de cirkels op naar voren komen…
Jan Holwerda

Uitsnede Vlissingen (1649) (Bron:Het Geheugen), groot

Uitsnede Plan van Vlissingen opgenomen Ao 1750, A. Hattinga & D.W.C. Hattinga (Bron: Zeeuws Archief), groot

Naar aanleiding van de oproep van Kimber Miedema op de Cascade RTC en een vraag aan de webmaster wie te mailen… (dacht dat ik het bericht al eerder overgenomen had).

(OVERGENOMEN)
Stichting In Arcadië is in samenwerking met auteur Erik Geytenbeek begonnen met de herziening van het in 1991 verschenen Oranjerieën in Nederland. Vandaag de dag is het boek nog steeds het standaardwerk over oranjerieën in Nederland, maar de onderzoekgegevens zijn inmiddels door de tijd ingehaald. Daarnaast dreigen met het veranderde gebruik en onwetendheid bij herbestemmingen en restauraties authentieke materialen en onderdelen te verdwijnen. Met het veranderde gebruik dreigt ook de immateriële oranjeriecultuur en de kennis over het verzorgen van planten te verdwijnen, waarvoor juist de aandacht weer is toegenomen. Het is dus van groot belang de kennis met betrekking tot oranjerieën en haar cultuur vast te leggen. Bent u eigenaar van een oranjerie, dan komt In Arcadië graag met u in contact. Wij komen graag op afspraak langs voor een bezoek om de oranjerie te fotograferen en het exterieur en interieur te beschrijven aan de hand van uiterlijke kenmerken. Wellicht bent of wordt u aangeschreven, maar u mag zich ook zelf kenbaar maken door een mail te sturen naar: oranjerie@stichtinginarcadie.nl.

Sonsbeek (ca. 1930, Arnhem), met een rode stip heb ik alle toenmalige banken aangegeven (Bron: Gelders Archief)

Op de afgelopen Cascade RTC toonde ik deze prachtige kleurenkaart van Sonskaart uit circa 1930. Ik dacht doe ik hier ook nog even. Allerlei bekende nu nog bestaande terreindelen en invullingen springen direct naar voren, maar ook verdwenen onderdelen als bijvoorbeeld de bloemisterij in de huidige Steile Tuin. De namen van lanen, vijvers en terreindelen staan op kaart genoteerd, net als bezienswaardigheden zoals de grot en grote waterval, de belvedère en de Apostelenberg. Een bijzonder detail vormt de vastlegging van alle banken in het park. Door deze rood aan te stippen zijn ze meer zichtbaar en gemakkelijker te tellen. Meer dan 100 banken stonden er in die jaren. Sonsbeek was niet alleen een wandelpark, maar ook een park om te verpozen. Ook toen al.
Jan Holwerda

Tegenwoordige bezoekers hebben geen banken nodig (Foto: Bas Boerman)