Ici repose l’homme de la nature et de la vérité,
op Tombeau de Jean Jacques Rousseau aux Tuileries Bron: RMN Agence photographique.
Je zou misschien denken een vakantieberichtje, een verslagje. Ja en nee. Nee, niet van mijn of andermans zomervakantie in 2013. En ja, wel eentje uit 1801. Het komt uit een recensie betreffende het oorspronkelijk in het Duits geschreven boek Ik ben ook in Parijs geweest. Een recensie uit Hedendaagsche vaderlandsche bibliotheek van wetenschap, kunst en smaak, 1805. De schrijver haalt de anonieme auteur aan en ik op mijn beurt haal hem weer aan, omdat het zo’n aardig stukkie is, met een mening over engelsche tuinen. Uit 1801 dus, Van Laar moet de pen nog ter hand nemen.
Hier (in dien tuin) ontdekt men niet meer de stijfheid en vervelende regelmatigheid der oude fransche, noch het even zo ondragelijk wilde kinderspel der engelsche tuinen, niets onnatuurlijks en ook niets bovennatuurlijks, gene muurhoge gladgeschoren hagen, gene lastige waterkunsten, die slechts bij plegtigheden lopen en den overigen tijd stinkende poelen zijn; daarentegen ook gene kinderlijke verrassingen van vervallen tempels, ontzachlijke bruggen over ondiepe beekjens, schrale watervallen, arkadische grafnaalden en andere dergelijke dingen, die niemand bedriegen dan den geen die zich zelven gaarne bedriegt – maar het is een edele lusthof van, een ligtbevatlijk regelmatig plan, in het welk met den meesten smaak alles verenigd is, wat de natuur slechts behaaglijks aan het oog voorstellen kan, van het bonte verwenspel der bloemen af tot de verhevenste gewelven der groene linden toe. Alles is zeer geregeld en zindelijk onderhouden, geheel en onverminkt. Rijen van de schoonste oranjebomen versieren de ruime lanen, en standbeelden van marmer en metaal voeren onze verbeeldingskracht de grote tijden der oudheid in. JH
Het plaatje van de graftombe is opmerkelijk in dien zin dat de ’tombeau de Jean Jacques Rousseau’ zich bevindt in het Parc Ermenonville op het ‘île des Peupliers’. Enkele jaren geleden zijn de Italiaanse populieren opnieuw aangeplant.
Rousseau -althans, wat ervan over was- is in 1794 door de revolutionairen naar Parijs overgebracht, om in het toen ‘net’ afgebouwde Pantheon (1790) te worden bijgezet. Overigens recht tegenover Voltaire, die bij leven nogal kritisch over Rousseau had geoordeeld (wie niet, zou je bijna denken).
Rousseau lag ten tijde van het schrijven van het reisverslag dus al in Parijs. Dan blijft het bijschrift op de afbeelding eigenaardig, maar misschien heeft de vervaardiger ervan het feit(?) dat er een monument was, in het water, verward met het graf dat ooit op Ermenonville was.
Niet zonder reden dat ik juist deze afbeelding er bij plaatste 🙂
Rousseau, landschapsstijl, l’île des peupliers Ermenonville, oké die kennen we.
Maar een Tombeau de Jean Jacques Rousseau aux Tuileries?
Nu wat verder gezocht, ik begrijp nu dat er in Tuileries een tijdelijk grafmonument was, voor het overbrengen naar Pantheon. En tijdelijk is blijkbaar een nacht?
Op 10 oktober 1794 stond zijn lijkkist daar, lees ik. Op een podium dat eerder dat jaar in het bassin was opgericht voor een ceremonie van Robbespiere.
Misschien was het maar voor één dag/nacht, inderdaad, voor zijn definiteve opname in het Panthéon…
Overigens is de gouache ruwweg 20×30 cm groot en gemaakt door Constant Bourgeois (mooie naam, in dit verband). Hij wordt bewaard in het Louvre. Zie deze link.
Volgens mij is er sprake van een tombeau (grafmonument, een herinneringsmonument) ter herinnering aan Roussea, ontworpen in het geval van Rousseau voor Ermenonville door Hubert Robert; en een lijkkist met de overblijfselen van Rousseau in het Pantheon, een bruine mahoniehouten kist als ik me goed herinner, en een standbeeld van Rousseau, zoals door Constant Bourgois afgebeeld. Of dat echt bestaan heeft en werkelijk in de Tuileries heeft gestaan, weet ik niet. Maar we praten wel over drie verschillende zaken, een monument, een lijkkist en een standbeeld.CO.
Dat kan natuurlijk prima, maar dan wel met een lichaam (met of zonder precies dezelfde lijkkist) dat op alledrie de plaatsen is geweest: Ermenonville -> Tuileries -> Panthéon. Als mijn bronnen niet liegen, tenminste.
Als de situatie zoals ik erover heb gelezen, klopt, lag Rousseau daadwerkelijk begraven op het eiland in Ermenonville (hoewel ergens in mijn achterhoofd een stemmetje blijft zeuren dat hij daar nooit begraven is geweest). Rousseau’s overblijfselen werden dan in oktober 1794 van Ermenonville overgebracht naar het Panthéon, met in ieder geval één tussenstop op een (bestaand) podium in een vijver/bassin in de Tuileries.
Hier is nog een andere afbeelding van de situatie in de Tuileries: van schuin opzij deze keer. Daar werd onder een ‘baldakijn’ zijn lijkkist geplaatst, overdekt met een met sterren gedecoreerde doek. Daarop was blijkbaar nog een beeld geplaatst, zien we in beide afbeeldingen van de situatie.
Dat stemmetje blijft ook in mijn hoofd zeuren hoor. Ik heb zelfs nooit gelezen dat hij werkelijk op het eiland op Ermenonville begraven is geweest. Ik heb er een boekje over, daar gekocht, maar kan het niet vinden. Komt nog wel een keer en dan zal ik dit verhaal wel of niet aanvullen. CO.
In mn kast Rousseau’s Elysium. Ermenonville Revisited van Gerard J. Van den Broek en
online in te zien:
p. 72-78
over z’n dood en het overbrengen van zijn lichaam naar L’île des Peupliers op Ermenonville
p. 88-91
over het overbrengen naar Panthéon, met als tussenstap Jardin National (Tuileries)
Mooi Jan, je hebt al het gebabbel weer helemaal ontzenuwd. Leuk dat we het nu weer precies weten en vooral leuk natuurlijk dat je een foto van die tekening van Bourgois hebt gevonden. Ik denk dat niemand van ons die ooit had gezien. Ik heb de interessante discussie ook in een tweet aangegeven, (gisteren al), zodat de nieuwsgierigen onder de Nederlanders er kennis van hebben kunnen nemen. CO.