 Opgraving theekoepel, rechts bakstenen muur, links palen in het water. Bron: hoorn.nl |
N.a.v. online artikelen vond ik, op hoorn.nl, het volgende:
Voorafgaand aan de restauratie en uitbreiding van een pand aan Koepoortsweg 73 te Hoorn hebben archeologen de resten van een 17de/18de-eeuwse tuin in Franse geometrische stijl opgegraven. Deze resten waren overdekt door een meter dikke laag van de Engelse landschapstuin uit de 19de eeuw.
De Koepoortsweg is een van de oudste uitvalswegen van Hoorn. Langs deze weg bouwden in de Gouden eeuw rijke Hoornse kooplieden hun buitenhuis. Koepoortsweg 73 was zo’n ‘buiten’ en werd de 18de eeuw onder meer bewoond door voorname families als Blauw, Berckhout en Hoolwerff.
Het pand is vermoedelijk voor 1615 gebouwd en later langzamerhand uitgebreid. Bij de bouw van het pand is gelijktijdig een voor die tijd moderne Franse tuin aangelegd. De hoofdas van de symmetrische tuin liep direct door vanaf de hoofdingang van het huis recht op de theekoepel aan de Tocht af. Op ongeveer 8 meter achter het huis lag op het eerste kruispunt van de paden een vijver of een kleine fontein. Op intervallen van 8 en 11 meter werden haaks op de hoofdas kaarsrechte paden aangelegd tot aan het perceel van de buren. Al deze paden bestonden uit fijne grijswitte schelpjes. De schelpenpaden waren ongeveer een meter breed.
Aan de Tocht ofwel de Gouw, de belangrijkste vaarroute van de stad Hoorn naar het noordelijke achterland, werd in de late 17de eeuw in gele steentjes een bescheiden fundering voor een theekoepel gemetseld. Deze 6 bij 4 meter grote koepel stond voor de helft in het water op palen. De enig overgebleven theekoepel is nog te zien als een zeskantig houten gebouw aan het begin van de Koepoortsweg naast de snackbar van Van Ree.
Tevens zijn fragmenten van grote grijze tuinvazen met fraaie bloemversieringen gevonden. Deze moeten in de 17de-18de eeuw op gemetselde zuilen in de tuin hebben gepronkt met prachtige bloemen en planten daarin.
Rond 1800 is de hele geometrische tuin veranderd in een landschapstuin in Engelse stijl. Daarbij zijn bomen geplant waaronder de nu zo kolossale rode beuk en de grote walnotenboom. Deze domineren tot op heden de aanblik van de tuin.
Koepoortsweg op watwaswaar.nl
Zelf even op watwaswaar.nl gekeken. Wat opvalt is de veelheid aan kleine gebouwtjes (koepels) aan de water, de smalle, kleine percelen, met per perceel aanduidingen huis, tuin, tuinhuis of koepel en de naam van de weg; niet Koepoortsweg, maar ‘de Koepel weg’!
Tot slot (omdat hij mooi is), waarschijnlijk een foto van die enig overgebleven theekoepel aan het begin van de Koepoortsweg naast de snackbar van Van Ree. Wie bevestigt dat deze foto van die koepel is? JH
Een geweldige vondst, die tuinkoepel aan de Koepoortsweg in Hoorn, zowel van de archeologen als van Jan Holwerda, die ons zo snel na de vondst hierover berichtte. Ik heb nog wel enige kritische opmerkingen / vragen t.a.v. enkele gegevens die het persbericht ons verschaft. Het beeld dat Jan H. ons erbij levert van de Kadastrale Kaart uit 1811-1830, doet ons denken aan de lange smalle percelen op de kaart van De Beemster uit 1617. We kunnen de tuinen uit Hoorn en De Beemster misschien met elkaar vergelijken. Ik denk dat het om uiterst eenvoudige tuinen gaat, aangelegd in de toen heersende Vlaams/Hollandse traditie (à la Vredeman de Vries). Ik ben bang dat de archeologen zich dit niet realiseren. Verder vraag ik me af waar nu die één meter dikke laag van de Engelse landschapstuin uit de 19de eeuw is gebleven? Gewoon weggeshoveld? Is deze tuin wel gedocumenteerd? Ik vind het opvallend dat voor de verharding van de tuinpaden schelpen werden gebruikt. Dit bevestigt mijn idee dat tuinpaden, als het huis niet al te ver van zee is gelegen, veelal met schelpen werden verhard. Ik zou graag nog een foto van een scherf van zo’n bloemenvaas zien. Vazen komen niet veel voor in Hollandse tuinen in het begin van de 17de eeuw. Misschien hebben we hier toch eerder te maken met een tuinvaas uit de tweede helft van de 17de eeuw? Tenslotte nog iets over de landschapstuin die omstreeks 1800 aangelegd zou zijn. Dat is natuurlijk best mogelijk, maar is het wel zo zeker dat die rode beuk (men bedoelt waarschijnlijk een bruine beuk) uit de vroege 19de eeuw dateert? De meeste bruine beuken (Fagus sylvatica ‘Atropunicea’) in Nederland zijn volgens B. K. Boom (lees in zijn boek “Nederlandse Dendrologie”) pas in de tweede helft van de 19de eeuw geplant. Over dat tuinhuis kan Wim ons misschien uitsluitsel geven? CO
Die koepel ziet er verdraaid veel uit als die in Loosdrecht op De Drie Linden, de Vijf Linden, de Zes… Weet de preciese naam niet meer en het boek over koepels langs de Vecht heb ik niet hier. Bouwdatum jaren 1990. Grotendeels van smeedijzer/metaal. Hoe dan ook, aan deze koepel klopt van alles niet.
De Coupel Weg? Verwonderlijk. Want Koepoort is een tradionele naam en als ik me niet vergis heet een soortgelijke poort in Enkhuizen ook Koepoort en daaraan kun je nog zien hoe die direct uitgeeft op wat vroeger de koeweides waren, en vanuit de omgeving van de stad de koeien door juist die poort de stad in- of uitkwamen.Van der Aa roemt in 1844 nog (of weer) de directe omgeving van de Koepoort en aan de Koepoortweg om haar singels en de tuinen. Dat hebben de archeologen dus nu weggeschept? A.C. Bleijs, de ‘Hoorner Cuypers’, maakte rond 1860 een bijzonder ontwerp voor meen ik die Koepoort met twee varianten, ieder met een gardenesque tuintje, en in het tweede ontwerp is de Koepoort opzettelijk geruïneerd, als, jawel, folly.
WGJMM
Ook van mijn kant dank voor Jan, die deze leuke vondst zo snel verspreidde. Ik ben in verband met een onderzoek naar de buitenplaatsen rond Noordgouwe (Schouwen-Duiveland) ook bezig met onderzoek naar de inrichting en beplanting van Zierikzeese tuinen of hoven: van die kleine tuinen met of zonder koepel die in of net buiten de stad lagen. Over dergelijke tuinengebieden (waarvan vrijwel iedere enigszins welvarende stad er een of meerdere had) is in NL en Belgie enig onderzoek verricht, maar nog niet zo heel veel. De prachtige vondst in Hoorn stelt ons in staat om eens na te gaan hoe dergelijke kleine tuinen er uitzagen – op stadskaarten is vaak wel iets te zien van de inrichting van die tuinen en ook in de stedelijke archieven kun je info vinden, maar tastbaar bewijs is meestal verdwenen onder de stadsuitbreidingen van latere eeuwen. Ben dus best benieuwd naar de onderzoeksresultaten. Vergelijking met de Beemster zou volgens mij misschien wat ver van de pad zijn: ik denk dat je meer hebt aan vergelijking met andere tuinengebieden zoals die rond Haarlem, Leiden (over beide is literatuur), Dordrecht, Amsterdam e.d. als je iets wilt weten over de ontstaansperiode, ontwikkeling en inrichting. Al moet ik wel zeggen dat de eerste buitenplaatsen soms veel weg hadden van die tuintjes met koepel die dichterbij de stad lagen.
Over de verharding van de paden met schelpen: je leest dat wel over openbare wegen en dito voetpaden in de 17e-18e eeuw, en ik meen eveneens over buitenplaatsen. Werd dat materiaal alleen in het westen van het land gebruikt of weten we ook iets over schelpenpaden in het oosten van het land?
Is er over die Koepoort/Koepelweg trouwens niet iets te vinden in R. Westerop, Hoorns buiten-singel in rym beschreven (Hoorn 1728, heruitg. 1971)? Of is er lokale literatuur over?
Jaren geleden heb ik als vrijwilliger op kasteel Sypesteyn in de tuinen gewerkt.
Jhr. Van Sypesteyn, de bouwheer, heeft een boek geschreven over tuinhistorie wat ik helaas niet bezit en nooit gelezen heb.
Maar binnen de vrijwilligersgroep, aangestuurd door de tuinvrouw,was er altijd spraken van dat Van Sypesteyn in zijn boek sprak over schelpenpaden in historische tuinen.
De door Van Sypesteyn aangelegde zg Rozentuin valt misschien ook onder de noemer van Oud-Hollandse tuin en die zou volgens de overlevering voorzien geweest zijn van schelpenpaden.
Misschien helpt deze opmerking jullie verder opweg
Allereerst mijn complimenten voor de site!
Het is erg leuk het persbericht over de opgraving aan de Koepoortsweg hier terug te vinden, en vooral dat actief wordt meegedacht. Ik ben zelf als archeoloog van de gemeente Hoorn betrokken bij het project en zal ook een groot deel van de uitwerking voor mijn rekening nemen.
@Carla
De vergelijking met de Beemster gaat mijns inziens niet op. De Beemster en het gebied van de Koepoortsweg hebben een geheel andere ontstaansgeschiedenis.
Dank voor de opmerking over de tuinen in Vlaams/Hollandse traditie. Dat lijkt me inderdaad een betere omschrijving. Ik zal daar meer over opzoeken. Nog tips?
De tuininrichting uit de 19de eeuw is niet teruggevonden. Deze is dus zeker niet gewoon weggeshoveld. Door de tuin zijn slechts twee kleine sleuven aangelegd. Het was niet mogelijk de volledige tuin te onderzoeken.
Terracotta tuinvazen zijn bekend vanaf de late 17de eeuw. Ze zijn o.a. gevonden bij het Loo.
Tot slot is de beuk volgens de deskundigen ongeveer 250 jaar oud en zou dus al in de 18de eeuw aangeplant moeten zijn. Gezien ervaringen met andere beuken in de stad denk ik dat die datering gezien de omtrek van de stad inderdaad klopt.
@Wim
De aanduiding Koepel-weg op de kaart is inderdaad opmerkelijk. In alle bronnen is sprake van de Koepoortsweg, genoemd naar de Koepoort. Kennelijk was de kaartmaker niet goed op de hoogte van de plaatselijke situatie en heeft de naam verward met de (thee)koepels die zo kenmerkend voor deze weg waren.
@Martin
Ik ben erg benieuwd naar de resultaten van het onderzoek van de Zierikzeese tuinen! Ook literatuur over Haarlem, Leiden e.d. lijkt me zeer relevant.
Schelpengruis treffen we overigens in de de omgeving van Hoorn vaak aan als verharding (en soms fundatie onder vloeren/straatjes i.p.v. zand).
Tot slot heb ik nog een vraag: is iets bekend over theekoepels met rechthoekig grondplan? Kent iemand afbeeldingen?
Ze staan hierin, althans die uit de Vechtstreek dan, en althans alle grondplannen van de aanwezige koepels: Wim Meulenkamp:Theekoepels en tuinhuizen in de Vechtstreek: overvloed & welbehagen| Distributie Heureka | december 1995.
Succes, WGJMM
En dan ook, ze staan hier in: Bart O. van den Berg, Evert Boeve, Dedalo Carasso, Carla S. Oldenburger. Theekoepels en tuinhuizen in de Vechtstreek en ‘s-Graveland. St.Cie. voor de Vecht en het Oostelijk en Westelijk Plassengebied, 1980. Het boek van Wim is eigenlijk een vervolg op dit boek. En dan is er ook nog een boek over koepels in Friesland (1983) en Groningen (1986) en misschien wel meer… En wie weet nog meer. Kijk voor de tuinen in Vlaams/Hollandse traditie eerst maar eens naar de ontwerpen van Vredeman de Vries (http://architectura.cesr.univ-tours.fr/Traite/Images/LES0948Index.asp). Succes. Als je zin hebt kom dan een keertje bij Cascade langs. Zie voor de programmapunten voor het komende jaar binnenkort de nieuwe data op onze website. Succes CO
De gele steentjes van Hoorn intrigeren mij. In mijn stamboom komt een familielid voor welke een week straf heeft opgelopen omdat hij over de gele steentjes had gelopen. Tot op heden zijn wij er niet achter kunnen komen waarom dat was. Misschien kunt u ons helpen.
Theo Appel