In weblogs van 24 april, 7 mei, 8 mei en 10 mei werd gesproken over vrijmetselarij en vernieuwende tuinarchitectuur in de tweede helft van de 18de eeuw en over het gebruik van onderdelen met een decoratie, die verwant kan zijn aan de maçonnieke symboliek.

Mochten deze weblogs aangesproken hebben, dan is het volgende artikel mogelijk ook interessant. Ik vond Freemasonic Symbolism and Georgian Gardens door Patrizia Granziera.  JH

In de afbeelding links o.a. zon, maan en sterren als in de eerdere weblogs al genoemd.

F.- E. Ricois (1795-1881) Aquaduct van Maintenon.            Vormsnoei in het park van Chateau Breteuil. Foto Joost Gieskes

Vakantie

Een heerlijke tijd, die maanden juli en augustus (2007). Vele nieuwe informatie kan binnenstromen. Doet u ook mee? Cascade-vrienden vliegen uit, gaan met vakantie of keren al weer terug. Zij willen hun vakantie graag met uitstapjes naar een historische tuin of park combineren. Joost Gieskes schreef na zijn terugkomst uit ‘Eure et Loir’ en ‘Ile de France’ het volgende:

Chateau Maintenon. Circa 25 km noord van Chartres ligt het plaatsje Maintenon, alwaar zich een interessant kasteel bevindt, van oorsprong 13e eeuws, maar later vaak uitgebreid. Het interieur is buitengewoon mooi en zeer origineel. Hier woonde Madame de Maintenon, vriendin van en later in het geheim getrouwd met Lodewijk XIV, de zonnekoning, een van de redenen waarom het kasteel er nu nog zo fraai uitziet. Het kasteel ligt aan de rivier de Eure. De tuin is een ontwerp van André Le Nôtre, maar dat is toch niet echt meer zichtbaar. Daar staat tegenover dat het uitzicht vanuit de tuin schitterend is en haar weidsheid onovertroffen. Het restant van het aquaduct, door Lodewijk XIV aangelegd om de tuinen van Versailles te bevloeien, is nog steeds te zien en draagt bij aan een bijzondere ervaring. Wonderlijk genoeg wordt in toeristische documentatie niet of nauwelijks aandacht besteed aan dit monument. Wie Chartres wil bezoeken mag Maintenon beslist niet overslaan: ‘vaut un détour’.

Chateau Breteuil. Tussen de kastelen Rambouillet en Versailles ligt Chateau Breteuil. Dubbele rijen linden vormen de oprijlaan tot het kasteel, en iets verder, langs een landweg, verrassen lanen met Italiaanse populieren. Het slot stamt uit begin 17e eeuw en is altijd in bezit geweest van dezelfde familie (Le Jay). Opvallend in de tuinen zijn de grote vijver, veel tuinbeelden en veel vormsnoei, terwijl ook een uitgestrekt bos met grote vijvers de aandacht vraagt. Een deel van het bos is als sterrenbos aangelegd. Ook spreekt men van een xe2x80x98Gallo-Romeinsexe2x80x99 duiventoren. In de droge gracht rond het kasteel lopen herten. En dan is er nog een doolhof, een orangerie en een ijskelder. Het buiten ligt nogal geïsoleerd; zodat men een bezoek goed vooraf moet plannen. Alles bij elkaar een zeer fraaie locatie, jammer genoeg met een beetje teveel speelgelegenheid voor kinderen, om geld voor onderhoud en restauratie te genereren. Gefascineerd hebben we naar het vakkundige snoeiwerk door drie hoveniers gekeken.

Staverden. Onlangs geplaatste nieuwe berceau. Deze loopt tussen boomgaarden en moestuinen door en van parkeerplaats naar bezoekersterras. De Blauwe Regen wordt hier aangeplant. Foto Carla Oldenburger

Cradle

Een tijdje geleden werd ik opgebeld door een vertaler van een Engels boek. Hij was met een tuinbeschrijving bezig en vroeg mij of ik wist wat een cradle betekende, in verband met een tuin of park. Ik kende het woord niet in verband met tuinen, maar begreep het meteen. Dat sloeg natuurlijk op hetzelfde woordgebruik als het woord berceau. En waarom gebruiken de Fransen dit woord berceau? Ga maar eens op je rug liggen in een berceau, dan zie je dat het halfronde hemeltje lijkt op het hemeltje van een wiegje.

Het geheim van een goeie berceau is de juiste hoogte, de juiste breedte, de juiste begroeiing, en het juiste tracé.

De hoogte mag best behoorlijk zijn (soms wel drie tot vier meter); belangrijk is het evenwicht met de omringende ruimtes en andere gebouwen in de nabijheid. De berceau xe2x80x98komt bovendien naar benedenxe2x80x99, omdat bloemen en takken neerhangen.

De breedte is afhankelijk van de hoeveelheid personen die naar verwachting er door zullen lopen. De nieuwe berceau op Staverden is een verbinding tussen parkeerplaats en xe2x80x98kasteelxe2x80x99 en tussen parkeerplaats en bezoekersterras en werknemers en bezoekers zullen vaak naast elkaar in de berceau willen lopen.

De begroeiing (dus de kleur van bloemen en bladeren) is afhankelijk van de kleurencombinaties en de ruimte direct buiten de berceau. In dit verband is ook belangrijk of men denkt aan een xe2x80x98openxe2x80x99 of xe2x80x98dichtexe2x80x99 berceau (d.w.z. met of zonder uitzicht naar opzij).

Het tracé is misschien wel het allerbelangrijkst. We zien maar al te vaak een berceau die leidt van niets naar niets; of van een bepaalde plaats naar een open plek waar niets gebeurt. Ook wordt een berceau nogal eens gebruikt als een toegangslaantje voor een huis of een tuinhuis. Gevolg hiervan is vaak dat een karakteristieke gevel helemaal achter de berceau verdwijnt.

Een cradle of berceau of loofgang is dus wel een tuinsieraad om over na te denken, zowel in het geval van restauratie als in het geval van een nieuwe toepassing. CO.

Na de afbeelding en foto’s van Heremastate in de weblog van 9 Juni had ik behoefte zaken in kaart te zien; waar wat te plekken.

Kaartmateriaal vond ik in HISGIS – Historisch GIS Fryslân. Kern hiervan vormen het kadaster van 1832 en de floreenkohieren van 1700, beide een belastingadministratie. Met topografische kaarten van 1930 en recent, kan een overlay worden gemaakt.

Op alle drie de kaarten heb ik in rood aanduidingen toegevoegd.

Links Heremastate met als basis kadastrale kaart 1832 en OAT gegevens. Aanduidingen als plaisierbosch, gracht tot vermaak en laan tot vermaak spreken direct tot de verbeelding.

Rechts topografische kaart 1930 met Heremastate.

Het Chinese bruggetje staat op foto’s in voorgaande weblog. Het huisje is via een link in dezelfde weblog te bekijken. De plaats van beide denk ik als op de kaart aangegeven te zien.

Links Heremastate op recente topografische kaart

En dit is wat resteerd. Een groot deel ingenomen door jachthavens en een camping. Het huis is uitgebreid en nu gemeentehuis. Maar de vijvers en het bergje zijn nog.  JH

Ariadne op Huis te Manpad (Heemstede)    Foto’s: Niek Ravensbergen

Wie de voorjaarsexcursie naar Keukenhof, Manpad en Ipenrode niet bijwoonde, en ook wie toen ogen te kort kwam: Jan van Logteren bracht steen tot leven in zijn Ariadne en Bacchus op Huis te Manpad (1734). De magnetische sensualiteit in het gelaat en de gestalte van Bacchus doen vergeten dat deze schoonheid is ontrukt aan een blok zandsteen. De superieure schoonheid van dit hoogtepunt uit de Nederlandse tuinsculptuur zou nog meer stralen als het godenpaar een strakker decor en meer ruimte kreeg dan het geval is in de huidige setting.

Niek Ravensbergen

Bacchus op Huis te Manpad (Heemstede)    Foto’s: Niek Ravensbergen

Zaterdag de Cascade voorjaarsexcursie 2007. Deze keer naar kasteel Keukenhof (Lisse) en de buitenplaatsen Huis te Manpad en Ipenrode (Heemstede). De deelnemers hebben reeds een mapje met wat documentatie ontvangen. Hierin zit ook een plattegrond van Huis te Manpad. In de linkerbovenhoek (zuid-westen) van die plattegrond is een boog/cirkelsegment-vormige laan met aan de binnenzijde, vanuit het midden een hier rechtopstaande laan te zien.

Deze enkel op kaarten herkenbare vormgeving is herkent als een passer. En dit vormt dan mooi een bruggetje van de passers van Beeckestijn als genoemd in voorgaande weblog van Heimerick Tromp naar de komende excursie en de passer van Huis te Manpad.

Drie passers op plattegrond Beeckestijn – J.G. Michael (1772)
Bron: Digitale Noord-Hollandse Atlas

Hierboven uitsnedes van de passers op de plattegrond van Beeckestijn (J.G. Michael, 1772) ; ik heb ze, na inzoomen en uitsnijden, gekanteld zodat de punten naar beneden staan.
En nu even 2 uitersten. Eén, ik zie 3 grondlichamen welke een bijna afgesloten ruimte met zicht naar en door een laan vormen. Of twee, ik zie 3 passers. En om nog even verder te gaan, met zelfs 1 tot 3 punten daarbinnen. Sprak Heimerick niet over punten, zuilen en loge? ’t Is de ‘schuld’ van Heimerick (geintje). Ga ik nu achter iedere punt iets zoeken? Misschien bij deze combinatie van zoveel vrijmetselarij-elementen in één tekening wel.

En nu met de komende excursie in het achterhoofd, de passer van Huis te Manpad.
De huidige plattegrond van de zuid-westhoek van het park bij Huis te Manpad laat een struktuur zien die past op die van een ontwerp voor het Achterste Bos van A. Speelman (1741). Lanen met opgaande bomen waarbinnen hakhoutvakken en enkele kabinetjes en een totaal struktuur die enkel op papier is te herkennen. Latere toevoegingen zijn een ‘hermietenhuisje’ (midden van de boog) en een vijver in het midden (op afbeelding half ‘opgeklapt’).

Andere termen die, in het verleden, door mijn hoofd schoten waren ‘gradenboog’ en ‘sextant’  (Kepler-sextant of Hevelius-sextant ; een astronomisch kabinet )

Wat Huis te Manpad literatuur:
Tweetal artikelen, zeker voor die tijd bijzonder, Huis te Manpad & Parkbossen in de 18de eeuw, uit tijdschrift Groen van de hand van Trudi Woerdeman en Willem Overmars. Deze zijn te downloaden via www.wildernis.com (heb wel geduld, duurt even)
Hèt te lezen boek is Het Huis te Manpad van Barbara Joustra (Canaletto) 
Huis te Manpad, en de kaart, is ook opgenomen in het door mij versleten rapport Landgoederen van Zuid-Kennemerland van Lucia Albers.  JH

Bron: Landgoederen van Zuid-Kennemerland, Lucia Albers

Als vervolg op de weblog van gisteren (7 Mei 2007):

Typische bouwsymboliek vindt men ook op verschillende plaatsen aan het einde van de dwarslanen in de vorm van een passer; deze passervormige elementen hadden de opzet van een kabinet. Deze ‘passers’ staan ingetekend aan het einde van de eerste dwarslaan, rechts en aan het einde van de tweede en derde dwarslanen, links (allen op onderstaande linkerafbeelding ; aanklikken leidt tot een nieuwe webpage en mogelijkheden tot inzoomen).

Plattegrond Beeckestijn – J.G. Michael (1772)
Bron: Digitale Noord-Hollandse Atlas (2)

Ook in deze tuin voerde de wandeling langs verschillende gebouwtjes met een  architectuur uit verschillende perioden en stijlen, die een bepaalde lading droegen. Zo was er een ‘Gotische’ kapel, waarvan de entree door vier zuilen werd getorst, een middeleeuwse ruïne en als ‘apotheose’ de classicistische colonnade aan het einde van de zichtas vanuit het huis èn als besluit van de wandeling, die in het landschappelijke gedeelte werd begeleid door de beek.

We weten niet of Jacob Boreel sr. vrijmetselaar was; in de cartotheek van het Cultureel Maçonniek Centrum ‘Prins Frederik’ komt zijn naam niet voor. Het is echter mogelijk, dat hij in Engeland kennis maakte met de Vrijmetselarij en daar werd ingewijd. Boreel was immers verschillende malen in Engeland geweest. In 1759 behoorde hij met Jan van de Poll en Gerard Meerman tot een gezantschap met de titel ‘ministers van staat’ dat naar Engeland ging om te onderhandelen over de opgebrachte schepen en het vereffenen van de geschillen met betrekking tot de vaart op Amerika. Twee jaar later, van 23 januari 1761 tot 26 october 1762 was Boreel opnieuw in Engeland, ditmaal als extra-ordinaris ambassadeur. Ongetwijfeld zal Boreel verschillende buitenplaatsen rondom Londen bezocht hebben, die tuinen of parken in landschapsstijl hadden. Zijn zoon, Jacob Boreel, die eigenaar zou worden van Elswout, was zeker maçon.

T.a.v. Boreel en Vrijmetselarij, lees zeker ook even de weblog van 24 Apr. 2007.

Het navolgende is aangeleverd door Heimerick Tromp (en door mij iets bewerkt) en ontleend aan een hoofdstuk over o.a. de Vrijmetselarij uit een nog uit te komen boek over de landschapsstijl. Hier een eerste deel, morgen het tweede. Deze weblog sluit aan bij de weblog van 24 Apr. 2007.

De plattegrond van buitenplaats Beeckestijn (Velsen) uit 1772 (J.G. Michael) bevat onderdelen met een decoratie, die verwant kan zijn aan de maçonnieke symboliek.

Uitsnede plattegrond Beeckestijn – J.G. Michael (1772)
Bron: Digitale Noord-Hollandse Atlas

Het meest opvallend in de plattegrond van Beeckestijn is de licht- en bouwsymboliek. In het geometrische gedeelte ten z.w. van het huis liggen twee rechthoekige compartimenten (afb. hierboven) aan weerszijden van de hoofdas; het rechter (meest westelijke) bevat een driehoek met een slingerbos waar een korte rechte laan als een xe2x80x98handvatxe2x80x99 naar toe leidt; de opzet heeft de vorm van een truweel. Het linker (meest zuidelijke) compartiment bestaat uit een tweetal driehoeken ingevuld als slingerbos. De daar ingetekende beplantingselementen stellen een maan en een cirkel voor, waarin men de zon kan herkennen; de maan is als het ware door de sterren, kleine ronde elementen, omringd.

Vorige week was er reeds een reactie op het artikel van Heimerick Tromp over de relatie tussen de vrijmetselarij en vernieuwende tuinarchitectuur in de tweede helft van de 18de eeuw (in meest recente Cascade bulletin). In die weblog had ik een shot uit de kaart van Beeckestijn opgenomen, die van de bloemwaaier met de 4 kabinetjes (zie weblog 24 apr. 2007).

Heimerick zelf heeft ook een reactie op het meest recente bulletin en wel n.a.v. de kaart van de tuinen van Het Loo door T. Henry Reetz : ‘…een interessante nieuwe kaart van het Loo: kijk eens naar de vorm van de vier kabinetjes, in het bosquet links beneden (in de tuin van het oude Loo, zo ongeveer) …’.
Zie uitsnede links en voor de gehele kaart zie weblog 14 nov. 2006.

En zo kun je naar een kaart kijken en toch niet zien, of dringt niet door wat je ziet. Tot nu.  JH

In het zojuist verschenen nummer van Cascade schrijft Heimerick Tromp over de relatie tussen de Vrijmetselarij en vernieuwende tuinarchitectuur in de tweede helft van de 18de eeuw, naar aanleiding van een symposium daarover in 2006 (Cascade 15 [2006], nr. 2, p. 6-13). Daarbij merkt hij op, dat die relatie voor wat betreft de Nederlandse situatie nog nadere uitwerking behoeft. Als één van de op dat gebied nader uit te zoeken tuinontwerpen noemt hij die van Beeckestijn, waarvan een kaart uit 1772 beschikbaar is.

Een aantal jaar geleden had ik het geluk het archief van de familie Boreel te mogen bestuderen, en ik denk dat ik genoemd onderzoek een zeer klein duwtje in de juiste richting kan geven. Er is geen bewijs dat Jacob Boreel Jansz. (eigenaar van Beeckestijn onder wiens leiding de landschapsstijl aldaar werd toegepast) lid was van een orde xe2x80x93 ik meen dat Heimerick Tromp dat expliciet in zijn proefschrift bericht.
Mijn zeer kleine duwtje is het volgende. De familie Boreel was dan wel geen lid van een orde (voor zover wij weten), maar heeft destijds wel om één of andere reden interesse gehad in de Vrijmetselarij. Dat blijkt uit het volgende fragment uit een brief die op 11 juni 1759 aan Boreel werd geschreven door zijn vriend Cornelis Backer:

xe2x80x9cHede morgen had ik de Eer te ontfangen die van UHEdGest. der 8 jongstleden; ik heb daar op de papieren van UHEdGestr. rakende de free masson van Mevrouw Boreel; onder mijne recepisse ontfangen en zal daar op alvorens te berichten (…) met den Heer R.P. in den Haag spreeken.xe2x80x9d

xe2x80x98Den Heer R.P.xe2x80x99 is de Raadpensionaris (landsadvocaat) van Holland, een functie die destijds werd vervuld door Pieter Steyn. Het is de moeite waard uit te zoeken of hij zich had aangesloten bij een Orde der Vrijmetselaren. De xe2x80x98free massonxe2x80x99 kan ik alleen maar lezen als een kreupele vertaling van Freemasons (Backer beheerste de Engelse taal niet, schrijft hij elders).
Maar hier is ook vooral het tijdstip belangrijk: toen deze brief werd geschreven, zat Boreel pas enkele weken in Engeland, voor zijn eerste missie aldaar. Uit hoofde van die missie sprak hij met allerlei Britse hoogwaardigheidsbekleders die wij als tuinliefhebbers vooral kennen van hun grote en belangrijke tuinen, al dan niet met maçonnieke inslag.

Uit mijn nog te publiceren resultaten van het onderzoek in het Boreel-archief, blijkt dat Jacob Boreel Jansz. het mislukken van die missie, en het feit dat hij daarom veel tijd had voor andere zaken, onder meer heeft aangegrepen om zich te verdiepen in de Engelse wijze van tuinaanleg die hij later in afgezwakte versie zou toepassen op Beeckestijn. Het definitieve besluit daartoe werd een half jaar na genoemde brief genomen. Boreelxe2x80x99s vrouw verbleef destijds nog in Nederland, wellicht was dat een van de redenen waarom zij betrokken was bij wat er dan ook te bespreken viel met de Raadpensionaris.

Meer aanwijzingen heb ik niet gevonden. Hopelijk is het een steuntje in de rug voor mensen met meer verstand van de typische kenmerken van de Vrijmetselarij in Nederland. Het zou mooi zijn als die discussie zich op deze plaats zou kunnen ontwikkelen.

Henk van der Eijk

Toevoeging:

Beeckestijn, J.G. Michael 1772                     Bron: Digitale Noord-Hollandse Atlas
Links Lichtsymboliek                                    Rechts Bouwsymboliek
Zon, maan en sterren                                    Kruis, cirkel, klavervorm en sleutelgat

Ik ben zo vrij om een 2-tal shots uit de kaart van Beeckestijn toe te voegen.
Heimerick Tromp vermeldt in zijn proefschrift Et in Arcadia Ego de verwerking van de licht- en bouwsymboliek van de Vrijmetselarij in deze plattegrond. En inderdaad, het proefschrift vermeldt dat het niet bekend is of Jacob Boreel sr. vrijmetselaar was.  JH