Recentelijk zond Anne Mieke Backer een 3-tal gedigitaliseerde aquarellen, begeleidende tekst en haar vraag:
Onlangs verwierf het Gorkums Museum met steun van de Vereniging Rembrandt en het Fonds A.H. Martens van Sevenhoven een viertal aquarellen voorstellende de tuin van Martinus van Barnevelt (1691-1775).* Op drie van de prenten zijn mensen aan het werk in de tuin. Op afbeelding 1 is een tuinman aan het werk. Op afbeelding 2 is duidelijk een heer (Van Barnevelt zelf?) aan het werk (met pijpje). Dat het fijnere snoei-, ent- en occuleerwerk door de tuineigenaar zelf werd gedaan is sinds het verschijnen van Hovenierskunst in palmet en pauwstaart van Wiebe Kuitert en Jan Freriks (Rotterdam De Hef publishers, 1994) geen nieuws meer. Maar wat mij in het bijzonder interesseert, in verband met mijn boek over De Vrouw in de tuingeschiedenis, is de vrouw op de derde tekening. Zij is duidelijk niet de vrouw des huizes maar een ’tuinvrouw’. Tot nu toe vond ik echter geen geschreven bronnen zoals personeelsbestanden of egodocumenten over dergelijke tuinvrouwen in dienstverband. Zijn er mensen die daar iets meer over weten en mag ik bij deze mij aanbevolen houden, wanneer iemand in de toekomst op dit soort tuinvrouwen stuit?
*Zie voor meer informatie over deze tuinen o.a.: A.J. Busch en Carla S. Oldenburger-Ebbers: Lusthoven in Gorcum, deel 3 in de historische reeks van de historische vereniging ‘oud Gorcum’ 1990.
Helaas op tuinvrouwen in de teken-, prent- en schilderkunst heb ik nooit speciaal gelet. Ik zal mijn leven beteren. Overigens is de tuinvrouw misschien meer een werkster die het pad schoon houdt; ze is niet erg met planten bezig toch? En zo’n werkster / tuinvrouw, daarvan weet ik er nog wel eentje, namelijk de dienstbode met bezem, die het pad schoonveegt in de tuin achter het koetshuis Keizersgracht 524, op het bekende schilderij van Hendrik Keun (zie http://www.bma.amsterdam.nl/adam/nl/huizen/k524.html).
De vierde prent in de Gorkumse serie verbeeldt in de as van de deeltuin, een lange spiegelvijver (visvijver?) met aan beide zijden een wandelterras waarlangs tuinbeelden, oranjebomen en agaves zijn opgesteld. De vier prenten samen geven een uniek beeld van een stadse “buitenplaats”. Anne Mieke, beschik je ook over een digitale afbeelding van deze vierde tekening? Is het mogelijk deze naar Jan op te sturen, zodat hij hier nog een nieuw antwoord-weblogje van maakt? Wie geinteresseerd is in de hele serie, kan deze dan integraal digitaal opslaan? CO
Wat een prachtige gedetailleerde afbeeldingen. Let eens op die V van vliegende ganzen in de lucht op afb. 2!
Een paar opmerkingen bij de opgeworpen vragen.
Op zich is het niet uniek dat een vrouw werkzaamheden in de tuin van een buitenplaats verrichte; het bijzondere zit ‘m vooral in het feit dat er hier een afgebeeld is. In contracten tussen buitenplaatseigenaren en tuinlieden werd wel vaker vastgelegd dat de vrouw en kinderen verplicht waren mee te werken, en in aanvulling daarop was het tuinmansgezin vaak nog verplicht om één of meer knechts in de kost te nemen. Daar heb ik tenminste 2 Walcherse voorbeelden van uit de eerste helft van de 18e eeuw. Dit soort praktijken kwam verder algemeen voor in de landbouw, waar boerenknechts zich met hun hele gezin verhuurden. Dat gebeurde tot in de 20e eeuw.
Ik heb de indruk dat dit fenomeen ook standaard was op de buitenplaatsen. De tuinman woonde immers in de regel met zijn gezin op het terrein van de buitenplaats zelf. Daarbij kun je veronderstellen dat op de kleinere buitens, met minder personeel, de tuinmansvrouw in het huis en de keuken werkte en op de grotere buitens zich wellicht meer tot het (lichtere) tuinwerk beperkte als er speciaal huispersoneel was.
Overigens betwijfel ik of een “heer” uit die tijd zich knielend met een snoeischaar en een pijpje zou laten portretteren (afb. 2). Als ik zo’n heer was, zou ik eerder ervoor kiezen om me met mijn bijzondere plantjes en in galakostuum te presenteren. Volgens mij is het gewoon de tuinbaas die we zien. Sterker nog: ik vermoed dat hier de werkelijke tuinbaas herkenbaar is geportretteerd in een voor hem karakteristieke houding. De heer Van Barneveld zal op die manier zijn zeer gewaardeerde tuinbaas hebben willen vereeuwigen, als waardering voor al het precisiesnoeiwerk dat hij al die jaren zo trouw had gedaan enz. Dat zegt iets over hoe er over dit soort gespecialiseerd personeel werd gedacht.
Nog een reden om aan te nemen dat het hier niet de welgestelde heer Van Barneveld betreft maar een arbeider: het korte pijpje. De korte steel wijst erop dat het pijpje al vaak gebruikt is – van die kleipijpen brak de (doorgaans vrij lange) steel wel eens, maar men bleef het stompje dan toch gebruiken. Rijkere lieden gooiden zo’n kapotte pijp eerder weg en pakten een nieuwe, met een hele steel.
Iemand die met een afgebroken en rokende pijp in de mond werkt, is het equivalent van de hedendaagse bouwvakker met een shaggie. In 18e-eeuwse terminologie zien we op de afbeelding dus niet een heer, noch een man, maar een kerel.
Laatste opmerking: op afb. 3 is de vrouw op een soort podium of terras bezig dat met een onregelmatige rand is afgezet. Ik zou denken dat die rand is gemaakt van zogeheten rotswerk: schelpen, keien, mogelijk ook kralen en gekleurd glas. Is er iets bekend over een datering? Mijn suggestie: ca. 1750. Dat sluit aan bij soortgelijke tuindecoraties in Zeeland in die tijd.
In advertenties in de 18e eeuw, wordt vaak een tuinman gevraagd (meestal ook een bepaalde religie), moest getrouwd zijn, maar zonder kinderen, de vrouw goed kunnende koken.
In een arbeidsovereenkomst tussen de eigenaar van een buitenplaats in Monster en zijn tuinbaas wordt zijn vrouw met name genoemd en wat haar taken zijn Datering 10 december 1697~
Het plukken van kruisbessen Aalbessen kersen en ander fruit.
Op marktdagen verkopen in Den Haag of Rotterdam en boek van bijhouden van het aantal manden en de prijs der vruchten.
Verder zal zij het hele jaar het huis van de eigenaar betamelijk houden het vuile linnen wisselen en wassen het tin schuren en het keukengereedschap schoonhouden.
Regelmatig luchten tegen rotten en muizen en voort alles doen wat van een ordentelijke huisverzorgsterhoort te doen
Hartelijk dank voor jullie reacties.
Het is inderdaad goed mogelijk dat deze vrouw de vrouw is van de(een) tuinman, en dat vrouwen bij het contract waren ‘ingesloten’. Dat de man met het pijpje de tuinbaas voorstelt is goed mogelijk, maar dan wel een hoge piet. Ik vergelijk het dan met de afbeeldingen van Johann Hermann Knoop die tuinbaas was op Mariemont van Marie Louise van Hessen Kassel en die met pandjesjas, zijden kousen en pruik staat te occuleren.
Mocht iemand in de toekomst nog meer vinden over specifieke tuinvrouwen in dienstverband dan houd ik mij aanbevolen. AMB
Ik had Anne Marie gevraagd of ze ook een scan van de 4de aquarel had. Helaas niet, maar ze noemde het blad van de Stichting Rembrand als bron.
Na wat zoeken op internet vond ik, Vereniging Rembrandt
Klik Aanwinsten, klik dan in 2006, brengt o.a. De tuin van Barnevelt. Klik deze, laat een aquarel zien en geeft mogelijkheid om pdf document met een artikel over de 4 aquarellen – met de afbeeldingen – te downloaden.
Engelse tuinvrouw op Beeckestijn. Nog een verlate reactie. Ik las zojuist een oud artikel van mijzelf in Bulletin KNOB 1991-3, p. 75-79, getiteld: De tuinarchitectuur van Johann Georg Michael (1738-1800), en daar vond ik in dat de vrouw van Michael, Anna Maria Smit, afkomstig uit Haarlem, in een Lidmatenlijst van de NH Kerk Velsen, in 1770 “Engelse tuinvrouw op Beeckestijn” wordt genoemd. Ik neem aan dat dit betekent vrouw van de tuinbaas die ontwerpt en aanlegt in Engelse landschapsstijl.Toch wat gevonden dus. CO
Dames en heren,
Leuk al die informatie te lezen over tuinmannen en tuinvrouwen. Eerlijk gzegd is dit een aspect van de aquarellen waar we nog niet eerder aandacht aan hebben besteed.
Binnenkort wordt een uitzending van het AVRO programma ‘Nieuw in Nederland’ aan de aquarellen gewijd.
De opnamen vinden maandag 16-4 plaats. Ik zal de uitzenddatum zo moelijk doorgeven.