Berigt en Instructie (ca 1700), Jan van der Heyden (Bron: Rijksmuseum Amsterdam groot)
Recent was het zelfs op tv. De gemeente Amsterdam slaagde er in om een unieke collectie te verwerven bestaande uit tekeningen, publicaties en historische objecten van Jan van der Heyden (1637-1712) en zijn zoon, Jan van der Heyden de Jonge (1662-1726). Een en ander wordt/is ondergebracht bij Stadsarchief Amsterdam en Amsterdam Museum. Jan van der Heyden was een homo universalis die naast kunstenaar ook actief was als uitvinder en zakenman. Zo ontwierp hij een nieuwe straatlantaarn waarmee hij Amsterdam van een moderne openbare verlichting voorzag. Daarnaast deed hij revolutionaire aanpassingen aan de brandspuit en verbeterde hij de wijze waarop de brandweer was georganiseerd.
Tuinhistorisch gezien laat een van de vele afbeeldingen met de nieuwe brandspuit in bedrijf nog iets leuks zien, om ‘Tuinen, Plantagien, en ’t Geboomte te bevochtigen’. Het staat op Berigt en Instructie, Op ’t gebruik der kleine Slang-Brand en Tuin-Spuitjes, zo in Ongeval van Brand als om de Plantagien te besproeijen van ca. 1700.
Het landhuis dat in de brand staat is Goudestein te Maarssen. Van Heyden schilderde dit meermaals, o.a. deze. Direct onder de afbeelding staat: ‘Afbeelding der klyne Geoctrojeerde Slang brand- en Tuin Spuitjes; dienstig en geschikt tot bewaring van Landhuizen by brand; en meede om by droogte Tuinen, Plantagien, en ’t Geboomte te bevochtigen. Uitgevonden en te bekoomen by Jan vander Heide, en Jan vander Heide de Jonge.’
In de tekst zelf staat het onderstaande:
En hier onder nog even een uitsnede met het besproeien van het gras en een boom.
Jan Holwerda
In Amsterdam zijn vele straatlantaarns en vooral gevellantaarns van het type Jan van der Heyden te zien. Men kan dit model tegenwoordig (sinds Bureau Monumentenzorg Amsterdam ze liet namaken in de jaren tachtig) veelvuldig in het stadsbeeld tegenkomen. Zie Amstelveld, in de buurt van de Magere Brug en op veel meer plaatsen. De lantaarns op de grachten zijn andere modellen. CO
Bij de gedwongen verkoop van de kwekerij van Jacobus Gans, voorjaar 1782, werd ook een ‘konstig gemaakte Brand-spuit’ verkocht. In de advertentie waarin ik dit aantrof (Oprechte Haerlemsche courant, 16 mei 1782) viel de spuit onder deze categorie: ‘een groote Party schoone Gereedschappen, tot de Bloemistery en Botanie behoorende.’
Ik dacht tot nu toe alleen maar dat hij die brandspuit had om zijn (voormalige) buitenplaats Duin en Weg in Hillegom te behoeden voor brand. Maar gezien bovenstaande, en de omschrijving in de advertentie, vervulde de spuit ook een ander doel op zijn kwekerij.
In de loop van de achttiende eeuw kon je op steeds meer buitenplaatsen een brandspuit vinden. Ik ken enkele voorbeelden (in ieder geval 1) van een brandspuit die bij afbraak van de buitenplaats in de negentiende eeuw werd geschonken aan het dorpsbestuur. Het begin van de georganiseerde brandweer in Nederland, althans in dorpen?
Nou, veel brandspuiten, van die houten karretjes met pompmechanisme, werden bij of zelfs in de kerk bewaard, vanaf de zeventiende eeuw. In kerken zijn er, meen ik, minimaal nog twee uit die tijd, en nog gedateerd ook.