Uitsnede Gezicht op Haarlem (1688-1689), Romeyn de Hooghe (Bron: Rijksmuseum Amsterdam)

Vol bewondering kijk ik altijd naar de vogelvluchten en bijbehorende (rand)prenten van Het Loo (Apeldoorn) en Edingen / Enghien (BE) van Romeyn de Hooghe, hier en hier. Beiden bieden niet alleen een fraaie blik op de toenmalige tuinen, maar ook op de mens in de tuin. Zoveel details, ongelofelijk dat hij alles op papier kreeg. En voor de graveur al net zoveel bewondering.

Een andere randprent van De Hooghe met heel veel details is het gezicht op de westzijde van Haarlem, hierboven een uitsnede. Vanaf de Zijlpoort ‘naar voren’ loopt de Brouwersgracht en van dezelfde poort naar rechts de Leidsevaart. Ook hier een en al levendigheid. Niet alleen de ‘rijken’, wandelend of rijdend en pronkend, maar ook velen die zweten in het veld, op het bleekveld, de (trek)schuit trekkend of duwend, vracht sjouwend, tuingereedschap over de schouder dragend of werkend in de tuin. Het is ook een hele mooie weergave van de vele kleine tuintjes die menig stad net buiten de bolwerken kende. Iedere tuin afgesloten van de buitenwereld en van de buurman, met een klein dagverblijf of zelfs meer dan dat en sier en nut in de tuin zelf. Eigenlijk niet te zien op bovenstaande uitsnede, daarom hier zelf inzoomen.

De afbeelding is een van de randprenten van de kaart Harlemum vam De Hooghe uit 1688-1689, zoom hier. Een kaart van een halve eeuw later, uit de Tegenwoordige Staat der Vereen.Nederl, IV, geeft een idee van een en ander in plattegrond. Ook nu weer zelf inzoomen.
Jan Holwerda

Uitsnede plattegrond Haarlem (1742, uit Tegenwoordige Staat der Vereen.Nederl, IV)

Eerder had ik het al over de masterscripties Kenniscentrum Landschap RU Groningen (zie hier), nu weer even gekeken. Aanleiding is het artikel Kommen, kooien en vreemde vogels van Carlo Valerio, in het meest recente nummer van het Buiten dat vorige week verscheen. Eerder rondde Carlo zijn master af met Aardse paradijzen van de verlichting, over menagerieën op buitenplaatsen in de achttiende eeuw (april 2022). Die scriptie vindt u op de RUG website, naast veel andere.

Gezicht op Amsterdam, gezien vanaf de oostelijke Amsteloever. Anno 1662 (1668), anoniem (Bron: Rijksmuseum Amsterdam) groot

Profiel van Amsterdam met de nieuwe bolwerken aan de landzijde van de Amstel (1669), Pieter Rodingh (Bron: Rijksmuseum Amsterdam) groot

Het ging de kunstenaars om de bolwerken van Amsterdam, ik zie het buitengebied. Met lakenramen waarop lakens na het wassen ter droging en uitreken werden uitgespannen. Het perceel met die ramen werd ook wel een lakenraam genoemd. Of een lakenveld. En op deze prenten kennen die percelen allemaal een eigen toegang bestaande uit een brug over een watergang en een poort. En wat voor poorten. Mogelijk waarheidsgetrouw weergegeven, mogelijk met artistieke vrijheid. Hoe dan ook, het zijn poorten/latwerkconstructies als die naar een siertuin, naar een hortus conclusus, als van Jan van der Groen en tijdgenoten. Als in Den Nederlandsen hovenier. In 1668 werd de uitgever een 15-jarig privilege verleend en de eerste uitgave verscheen in 1669 (zie hier). Toevallige overeenkomst van jaren denk ik maar.
Jan Holwerda

Uitsnede uit prent uit 1668

(INGEZONDEN)
Leken als wij zijn, tandarts en museumconsulent in ruste, zijn wij begaan met het lot van de bomen in onze monumentale stad Edam, een beschermd stadsgezicht. Wij willen ons inzetten voor de bomen in de stad door bewoners en de vele bezoekers van de stad aan te sporen eens wat beter naar de bomen te kijken en er wat meer van te genieten.

Zeker nu er voor straatbomen en stadsbomen steeds meer ziektes en zwammen op de loer liggen (iep, kastanje en es verkeren in zwaar weer) dringt de vraag zich op hoe wij ons sterk kunnen maken voor het behoud van stadsnatuur en voor een verantwoorde aankleding van de stad met groen, struiken en bomen. Want er rust een wettelijke verplichting op ons, inclusief het gemeentebestuur, om ook in de stad de natuur te behouden. Prangende vraag is echter voor ons: welke natuur? Waar vinden wij de richtlijnen die voorschrijven welke soorten bomen en groen de stad, en ook onze stad Edam, zou moeten hebben?

Wat moeten wij met de door ecologen en biologen gebezigde term ‘inheems’ als wij ons daar wat verder in verdiepen? 1) Inheems op welk moment? In 1200 inheems, zoals bijvoorbeeld uit palynologisch en archeobotanisch onderzoek in het veenweidegebied Waterland en Zeevang blijkt, met els, berk, es, hazelaar en eik? Of 2) inheems tijdens de verdere ruimtelijke ontwikkeling van Edam tot omwalde vestingstad in 1550 en verdere aanleg van havens ten behoeve van de toenemende handel en scheepsbouw in Edam? Hetgeen betekent: om militaire redenen geen bomen op de vesting, ook liever geen bomen bij de aan het water gelegen scheepswerven en havens. Wel fruit- en groeteteelt en tuinen binnen de vesting. Of 3) gaan we bij ‘inheems’ uit van de keuze van kastanjes of wilg, esdoorn en plataan na de ontmanteling van de vesting en de aanleg van wandel- en flaneerpaden, circa 1820, waarvan je mensen nu soms hoort zeggen dat ‘dat vroeger zo was’?  U mag het zeggen.

Wie bepaalt trouwens de keuze voor bepaalde boomsoorten: de gemeente, de leverancier, het adviesbureau, de bomenstichting, het actieve IVN-lid? En op basis waarvan wordt die keuze vervolgens gemaakt? Vaak lijken ook plaatselijke omstandigheden en eigenschappen van de bomen bepaalde keuzes te beïnvloeden: geschiktheid van de bomen, te verwachten hoogte en omtrek van de boomspiegel, te hanteren plantafstand, diepte van het wortelgestel, onderhoudsgevoeligheid, dichtheid van de kruin, bestand tegen verkeer, parkeren en recreatie en esthetiek.

Een blik op de huidige plattegrond van Edam en de daarop door de gemeente met veel zorg ingetekende en gedocumenteerde bomen (594 monumentale en/of waardevolle bomen, waarvan 553 van de gemeente en 41 van derden, met 10 rijksmonumenten – de lijst is van november 2013) leert ons dat de rijen van straatbomen in de huidige stad niet alleen voor verfraaiing zorgen, maar ook de stedelijke structuur en de ruimtelijke ontwikkeling van de stad markeren en benadrukken. De meeste Edamse straatbomen staan namelijk langs het water en langs de vestingen: de grachten Voorhaven, Achterhaven-Nieuwvaartje, Nieuwehaven-Schepenmakersdijk en Versteeghsingel (Balkenhaven) en de Noorder, Wester-, Zuider- en Baandervesting. Zij hebben naar onze mening een grote gebruikswaarde in recreatief, cultuurhistorisch, ruimtelijk en natuurlijk opzicht en zijn de vlaggendragers van Edam als groene stad.

Wij zijn er alvast van overtuigd dat het belang van de bomen gediend is met samenwerking op lokale en regionale schaal. Maar ook met goede voorbeelden elders in het land, waarvan ik hoop dat die ons verder kunnen helpen bij onze zoektocht. Hebben uw leden wellicht nog suggesties?
Jan Sparreboom en Nico Jongsma
(mailadressen bekend bij de webmaster webmaster@cascade1987.nl)

Gezicht op de zeevang vanaf de Noordervesting, Jan Sparreboom

Even verwijzen naar de Nieuwsbrief Groen Erfgoed juli 2022, klik hier.
Aangeboden door het Gilde van Tuinbazen, de Vereniging van Erfgoedhoveniers, de Vakgroep Groen Erfgoed, de Stichting Kennisontwikkeling Groen Erfgoed, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg.

De website van Stichting Familiearchief De Clercq is weer online. In het verleden was ik daar meermaals op beland en nadien miste ik ‘m al. Verouderde onderliggende techniek was de oorzaak lees ik nu. Maar sinds april 2022 is de website weer online, zie hier. Heerlijk zoeken, bladeren en verdwalen kan je daar. Via die site begrijp ik dat het project is afgerond om de circa 30.000 pagina’s van de dagboeken van Willem de Clercq gescand, getranscribeerd en digitaal doorzoekbaar te maken. Ook daar had ik al vaker gebruik van gemaakt, had alleen nooit begrepen dat die actie nog liep en er nu meer moet staan dan langer geleden. Heerlijk zoeken en dwalen kun je er, zie hier. Nadeel is dat je volgens mij niet kunt zoeken met een wild character als *. Dus Beekhu*zen voor Beekhuizen bij het Gelderse Velp lukt niet. Je zult moeten zoeken met Beekhuizen, Beekhuyzen, Beekhuijzen, Beekhuis
Jan Holwerda

Net promoveerde Els van der Laan-Meijer na verdediging van haar proefschrift Het handschrift van L.P. Roodbaard. Ontwerpprincipes van Noord-Nederlandse landschapsparken in de eerste helft van de 19e eeuw. De handelseditie is in de boekhandel of bij de uitgever verkrijgbaar.

(OVERGENOMEN)

Het oeuvre van de tuin- en landschapsarchitect Lucas Pieters Roodbaard (1782-1851) is toonaangevend voor de Noord-Nederlandse landschapsparken uit de eerste helft van de 19de eeuw. Zijn oeuvre is te verdelen in drie categorieën: openbare wandelparken, landschapsparken bij buitenplaatsen en landschapstuinen bij (stads)villa’s. Aan de hand van ruimtelijk architectonisch onderzoek is een schat aan oorspronkelijke plantekeningen uitgebreid gedocumenteerd en geanalyseerd om zo tot de kern van de ontwerpmethode van Roodbaard te komen. Daarmee is zijn vorminstrumentarium, ook wel de ‘meetkundige gereedschapskist’ ontrafeld. Het heeft geresulteerd in zes compositorische ontwerpprincipes. Dankzij dit onderzoek en de nieuwe inzichten in Roodbaards handschrift kan een aantal landschapsparken worden geïdentificeerd en aan zijn oeuvre worden toegevoegd. Het gaat daarbij niet alleen om Roodbaards collectie van landschapsparken, maar ook om de samenhang van deze collectie met het omliggende historische cultuurlandschap. Dit overzicht biedt handvatten om het oeuvre van Roodbaard aan te duiden als een buitenplaatsenlandschap dat een samenhangend tuin- en landschapsarchitectonisch ensemble vormt in het Noord-Nederlandse cultuurlandschap. Dit ‘parkachtige’ landschap, ook bekend als de Noordelijke Lustwarande, is grotendeels gelegen in het kustlandschap dat grenst aan het Unesco Werelderfgoed Waddenzee. In de epiloog is een proeve van een reconstructie van een ontbrekende ontwerptekening gemaakt voor het landschapspark De Braak te Paterswolde. Het vormt de opmaat voor de integrale reconstructie van deze bijzondere collectie groen erfgoed.

Els van der Laan-Meijer, Het handschrift van L.P. Roodbaard.
Ontwerpprincipes van Noord-Nederlandse landschapsparken in de eerste helft van de 19e eeuw, EAN 9789463665827, € 39,95, p. 454

Rechts Leeuwenhoofd met een ‘venster’ op de buitenwereld (1775-1780) (Bron: Noord-Hollands Archief)

Bladerend door de beeldbank van Noord-Hollands archief zag ik deze aquarel van Leeuwenhoofd (Heemstede) met een object op de rand van de tuin wat haast overkomt als een venster. Een gedachte door dat schilderij van Bartholomeus Johannes (Bart) van Hove, zie hier. Op Leeuwenhoofd met een mansfiguur die als het ware door het venster een blik naar buiten werpt.

Rechts Leeuwenhoofd met een prieel aan de rand van de tuin (1768) (Bron: Noord-Hollands Archief)

Toch even verder gezocht. Weer een aquarel. Met vanuit een net iets andere hoek hetzelfde object, een prieel is het. Nu krijgen de delen aan de bovenzijde van de voorgaande aquarel ook een betekenis. Nog even verder gebladerd, tot een derde afbeelding, een prent. Met, niet geheel zichtbaar, het prieel van de voorzijde. Nu met twee vrouwen of een man en een vrouw, als twee figuren in een lijst. Zien en gezien worden.
Jan Holwerda

Leeuwenhoofd met twee figuren in een ‘lijst’, zien en gezien worden (1763) (Bron: Noord-Hollands Archief)