Palen / paaltjes in het gras van Boom en Bosch (Breukelen 1886), P.J. Lutgers.   groot

Deyke v D stuurde een afbeelding met een leuk detail. Het is Boom en Bosch (Breukelen) van de hand van Lutgers uit 1886. In het korte gras voor het huis staat een aantal palen. Ze lijken ter versiering iets bewerkt. Misschien om een bok of geit aan te binden die dan het gras moet begrazen? Of is er een andere verklaring denkbaar?

Uitsnede met de palen / paaltjes.

De boomhut of een plateau in een boom kwam eerder al naar voren in een bericht over Beekhuizen (Velp), zie hier.

Nu zag ik een tweedelige online bijdrage in het Engels over Treehouses. Dacht aan Beekhuizen, maar ook de boomhut op bovenstaande foto, op een particuliere buitenplaats ergens in NL. Omdat in die Engelse bijdragen ook wat NL voorbeelden zitten toch ook maar een verwijzing naar die bijdrage (de website blijft zich richten op NL).

Treehouses deel 1
Treehouses deel 2

Een prieel met verdieping, boomhut, op het knooppunt van kruizende loofgangen, Vredeman de Vries.

De Kluizenaar of Eremiet, schertsfiguur i.h. Rijsenburg’s Bos (Driebergen-Rijsenburg)

In de 18^e en begin 19^e eeuw was het in Europa niet ongewoon om op buitenplaatsen ergens een decoratieve hermitage te hebben staan. De onlangs verschenen brede inventarisatie van Hanneke Ronnes, Wouter van Elburg en Merel Haverman laat zien dat dit ook in Nederland veelvuldig voorkwam. Zo’n hermitage of ‘sierkluis’ kon een aangename verrassing voor rondwandelend bezoek zijn, maar stond vaak óók voor bezinning, spiritualiteit, en het via een solitair, uiterst sober bestaan herverbinden met de natuur. In tuinontwerpgidsen zoals Van Laar’s Magazijn van tuin-sieraaden (link) waren meerdere ontwerpen te vinden waar men zich voor de bouw door kon laten inspireren.

Ook qua bewoner was er veel te kiezen. Een goedkope en zeer praktische oplossing was de permanent ‘even afwezige’ kluizenaar, gesuggereerd door bijvoorbeeld een neergelegde leesbril naast een opengeslagen boek. Een wat duurdere oplossing was de kluizenaarspop, van hout of ander materiaal, gekleed in monnikspij, en al dan niet beweegbaar. Soms speelde iemand van het tuinpersoneel tijdens bezoek even de kluizenaar. Er zijn ook gevallen bekend waar een lid van de familie die de buitenplaats bezat bij bezoek even de honneurs waarnam. Tenslotte kon er iemand worden ingehuurd om permanent als ‘levende stoffering’ de rol van sierkluizenaar op zich te nemen.

Dankzij allerlei archiefmateriaal, zoals tuinontwerptekeningen en verkoopadvertenties, weten we inmiddels al veel over hoe deze tuintraditie in Nederland gestalte kreeg. Ook zijn enkele hermitages bewaard gebleven of herbouwd. Maar hoe zag het er in die tijd uit? Onlangs is in privébezit een fraai schilderij ontdekt van een sierkluis plus bewoner op buitenplaats Sparrendaal, in Driebergen-Rijsenburg (zie bijgaande figuur, klik hier voor een hogere resolutie). Op dit schilderij, getiteld De Kluizenaar of Eremiet, schertsfiguur i.h. Rijsenburg’s Bos, zien we een gebrilde, lezende kluizenaar voor een rustiek uitgevoerde, best imposante hut. De kluizenaar lijkt zo weggelopen uit een schilderij van Gerard Dou, en datzelfde geldt voor de hem omringende symbolen (een kruis, een schedel, dood hout). Het indrukwekkende, door omgekeerd ingegraven dode bomen gecreëerde voorportaal doet denken aan een soortgelijke constructie bij de hermitage in Stourhead. Of we hier een permanente sierkluizenaar of tijdelijke ‘stand-in’ zien is nog niet helemaal duidelijk, en ook wie het werk wanneer heeft geschilderd is nog onbekend. Maar het geeft in ieder geval een prachtige kijk op waar een wandelende bezoeker ergens in een hoekje van de Nederlandse buitenplaats zo maar tegenaan kon lopen. Verrassend, indrukwekkend, en beslist aanzettend tot contemplatie…

Meer lezen? In een zojuist elders verschenen langer artikel rapporteer ik de vondst in detail, samen met wat er in geschreven bronnen zoal over te vinden is (PorteFolly nr. 51, na een embargoperiode beschikbaar via de PorteFolly-website, en tot die tijd opvraagbaar via josvanberkum@gmail.com). Dat stuk bouwt weer voort op o.a. de recente inventarisatie van Ronnes en collega’s, pionierend werk van Wim Meulenkamp, Gordon Campbell’s The hermit in the garden, en diverse stukken van Jan Holwerda, de eindredacteur van deze Cascade-blog.

Met dank aan de eigenaar van het schilderij, en aan mijn Driebergse mede-speurders Jan Heemstra en Henk Pagnier!
Jos van Berkum

(OVERGENOMEN)
In de monumentale stadskern van Leeuwarden ligt de Prinsentuin, een van de groene parels die de Friese hoofdstad rijk is. Halverwege de zeventiende eeuw werd de tuin als lusthof aangelegd door Stadhouder Willem Frederik van Nassau. Deze lusthof kennen we nu als de Prinsentuin en bevat een schat aan bijzondere verhalen uit verschillende perioden in de geschiedenis van de stad.

Nadat in 1819 koning Willem I de hoftuin teruggaf aan de bewoners van de stad, schreef het stadsbestuur een opdracht uit tot herinrichting. Deze opdracht hield verband met de ontmanteling van het bolwerk. Daarmee was Leeuwarden een van de eerste steden in Nederland die een openbaar stadswandelpark op de vestingwerken liet aanleggen. Stadsarchitect Gerrit van der Wielen (1767-1858) en ‘architect van buitengoederen’ Lucas Pieters Roodbaard (1782-1851) werkten circa vijfentwintig jaar aan de transformatie van de stad. Naast de Prinsentuin ontwierp Roodbaard een aaneengesloten groenstructuur op het bolwerk, waarin de wandeling centraal stond. Zijn collectie ontwerptekeningen geeft een prachtige inzage in de gefaseerde aanleg vanaf 1821 tot ongeveer 1846.

Nu, tweehonderd jaar nadat werd aangevangen met de omvorming van de Prinsentuin tot openbaar stadswandelpark, heeft het monumentale groen een nieuwe betekenis gekregen. Het park herbergt het verhaal van het verleden, maar het vraagt tegelijkertijd om een toekomstbestendige visie.

Els van der Laan – Meijer & Willemieke Ottens, Prinsentuin Leeuwarden. Van stadhouderlijke lusttuin naar stadswandelpark, 2021, ISBN: 978 90 5615 809 5, €17,90, 88 p.