Gezicht op de tuin van het huis Maliebaan 55 te Utrecht (1905) (Bron afbeeldingen: Het Utrechts Archief)

Eduard Cuypers, neef van dé Pierre Cuypers, was geïnspireerd door de Engelse landhuis- en cottagestijl en de Arts & Crafts-beweging. Hij ontwierp huis, interieur en tuin van Maliebaan 55 te Utrecht. Indrukwekkend zijn de pergola en al het latwerk of treillage. Met name ook de aankleding van de zijgevel van de achterbuurman (boven) en de naastgelegen buurman (onder). Meer over huis en interieur, toen en nu, leest u hier. Over de tuin kunnen we kort zijn, die is volgebouwd.

AHN Landgoed Velder (Liempde) met de sterrenbossen aldaar en de tussen de lanen liggende rabattenbossen.

Een ieder van ons kent ze wel, rabattenbossen. Bekend maar qua achtergrond en ontwikkelingsgeschiedenis zo onbekend. De term rabattenbossen is nog relatief jong. Oude stukken spreken over wallen en slooten of dijken en grachten. Nu spreken we over rabat en rabatsloot. In 1780 schreef een taxateur op de Wildenborch (Vorden): ‘Ook zijn er fraaye akkermaelsbossen, dog deselve zijn op hooge dammen waer tusschen sulcke diepe en breede slooten gegraven sijn, dat men er met een aak door varen kan.‘
Dit laatste citaat komt uit de masterscriptie Van dijken en sloten. Een verkenning van de geschiedenis van rabattenbossen in de Graafschap van Adri Mulder uit 2020 (download PDF).

Na dit eerste onderzoek volgde (totaal losstaand) een tweede, zogezegd een overstap naar een volgend rabat. Van de hand van Thomas Van Driessche verscheen in 2021 Rabattenbossen in Vlaanderen. Een verkennend onderzoek (download PDF).

Naamgeving in rabattenbossen, uit Adri Mulder, Van dijken en sloten. Een verkenning van de geschiedenis van rabattenbossen in de Graafschap

Webinars, de keuze is reuze. Wat is er toch met 22 april. Iedereen wil die dag zijn verhaal vertellen:
– Historische ecologie van de Nederlandse landschappen – Rivierengebied ; zie hier
– Erfgoed & Bossenstrategie ; zie hier
– ‘Stinzenplanten – bijzondere voorjaarsplanten onder een Friese naam’ ; zie hier
– ‘Hoe gaat het nu op Huis Landfort?’ ; zie hier

Scheybeek (rechts) aan de weg van Beverwijk naar Velsen (1770) (Bron: Noord-Hollands Archief)

Verder zoekend met ‘Chineesche‘, als in voorgaand bericht, valt opnieuw Rozenhof, nu Roosenhoff geheten, in de prijzen. Met ‘Chineesche tenten‘, inderdaad meervoud. Nog leuker in dezelfde advertentie is de verkoop van iets wat we wel kennen, maar niet vaak (?) tegenkomen: ‘over schoone geschilderde gezigten, om op eindens der lanen te plaatsen‘ (Rotterdamse courant 14-02-1792).

Dat had ik graag met een afbeelding willen illustreren, maar er schiet zo snel niet één te binnen. Wel de geplaatste afbeelding van Scheybeek (Beverwijk). Vanaf Beverwijk loopt de weg in zuidelijke richting naar Velsen, achter de ruiter buigt de doorgaande weg naar links af; rechts ligt Scheybeek. De laan loopt nog een stukje rechtdoor om dood te lopen op een ‘schot’, obelisk-vormig. Bijna een figuurzaagwerkje, maar dan heel groot. Geen geschilderd gezicht, maar wel een folly-achtige invulling op het einde van een ‘laan’.
Jan Holwerda

Detail uit voorgaande afbeelding, de weg buigt naar links, rechtdoor loopt de laan dood op een sierinvulling als blikvanger.

noordelijke deel Buitenplaats Rozenhof (1773-1777), Gio Batta (G.B.) Colomba (Bron: Stadsarchief Rotterdam)

Een ‘Chineesche tuin’ als in het voorgaande bericht is al een bijzondere kwalificatie, maar wat dacht je van onderstaande advertentie, uit de Rotterdamse courant van 9 april 1791. Rozenhof bij Rotterdam (Kralingen) zal worden geveild en verkocht. Er is sprake van

‘... verscheiden steene stook- en trekkassen; mitgaders in welaangelegde tuinen, moes-tuinen, boomgaarden, menageryen, vischryke vyvers, goudviskommen, slingerbeken, ongemeen fraai aangelegde Chineesche-, Turksche-, Engelsche- en andere Bosschen, tenten…‘.

De vogelvlucht in twee delen dateert van vermoedelijk een jaar of 15 eerder.
Jan Holwerda

zuidelijke deel Buitenplaats Rozenhof (1773-1777), Gio Batta (G.B.) Colomba (Bron: Stadsarchief Rotterdam)

Zeg na 1770 duiken ze op in advertenties: Chinese tenten, koepels, bruggen, tuinbanken, latwerken en Chinese fazanten. Die was ik allemaal al wel tegen gekomen, maar een ‘Chineesche tuin’ nog niet. In de Amsterdamse courant van 10-03-1789 staat één, zie onderstaande advertentie:

Te huur of uit de hand te koop, een dubbelde tuin, met twee steenen huizen, twee coupels die zeer fraai geschilderd zyn, de tuin beplant met exquise vruchtboomen, moeseryen en broeibakken, in denzelven tuin een Chineesche Tuin , met een Chineesche Coupel of Tuinhuis, beplant met vreemde boomen en gewassen, in denzelven Chineesche Bruggen, en eene Harmitage, hebbende, hebbende teffens uitzigt over de landeryen en bosch, &c. Staande onder Amstelveen, op het einde van het Hoedenmaakers-Pad. Te bevragen by Hendrik Zikman, Hovenier, op het zelfde pad.

Het adlectief ‘Chineesch‘ past heel erg bij de periode, bij de vroege landschapsstijl. Maar dé tuin chinees noemen… Hoewel tuintje waarschijnlijk, een tuin binnen een tuin. Net ten zuiden van Amsterdam, ten westen van de Amstel moet het hebben gelegen (ergens ten zuiden van het tegenwoordige Sarphatipark).

Zou de eigenaar hebben gebladerd in de Cahiers des Jardins Anglo-Chinois (1776-1788) van Le Rouge?
Jan Holwerda

In het verlengde van het voorgaande HisGis bericht… Door de transcripties van de OAT is een databank aan gegevens ontstaan die de basis is voor weergave in HisGis. Maar met die data kun ook je andere dingen doen. Categoriseren bv. Via links (ik weet niet meer hoe) kwam ik op een wiki page betreffende ‘soort der eigendommen’ of te wel het grondgebruik.

Het woord vermaak vinden we bij het grondgebruik op menig buitenplaats terug. Hier onder de OAT invullingen onder ‘categorie’ ‘vermaak’. Enjoy!

aanleg tot vermaak | grond van vermaak | lustplaats | bosch als lustplaats | koepel | tuin en koepel | bosch van vermaak | bosch tot vermaak | bosch (weelde) | weiland (weelde) | laan (weelde) | vijver (weelde) | water (weelde) | laan als lustplaats | vijver als grond van vermaak | vijver | vijver als lustplaats | vijver van vermaak | watering vijver | water als lustplaats | gracht als lustplaats | water als lustplaats; water | eiland tot vermaak | aanleg tot vermaak plaats | aanleg tot vermaak/plaats | aanleg tot vermaak water | aanleg voor vermaak | aanleg tot vermaak/water | aanleg voor vermaak/water | aanleg tot vermaak/opgaande bomen | water tot vermaak | plaats tot vermaak | plaats tot vermaak dam | aanleg tot vermaak; eiland | aanleg van vermaak | aanleg van vermaakplaats | aanleg van vermaak plaats | aanleg van vermaak tuin | aanleg tot vermaakplaats | aanleg tot vermaak pad | aanleg van vermaak vijver | aanleg tot vermaak bosch | aanleg van vermaak plaisierbosch | aanleg van vermaak water | aanleg tot vermaak waterwerk | orangerie | aanleg tot vermaak; laan en bosch | aanleg tot vermaak; water, eiland en sloot | aanleg tot vermaak met bosch met opgaand hout | tuin van vermaak | aanleg vermaak plaisierbosch | plaisier tuin | aanleg tot vermaak plaisierbosch | aanleg van vermaak plesierbosch | aanleg van vermaak waterwerk eiland | aanleg tot vermaak, waterwerk | aanleg tot vermaak vijver en eiland | aanleg van vermaak waterwerk | vijver tot vermaak | bosch vermaak | vermaak | grond ter vermaak | voor vermaak | laantje voor vermaak | loots vermaak | grond tot vermaak | vernaak | aanleg tot vermaak gracht | aanleg tot vermaakplaats vijver | aanleg van vermaak pluimvee | aanleg tot vermaak hertenkamp | aanleg van vermaak en water sloten | aanleg van vermaak pad | aanleg tot vermaak water weiland plaats | aanleg van vermaak, hartekamp | aanleg tot vermaak boscch | aanleg van vermaak laan | aanleg tot vermaak vijver | orangerie billardkamer | plaisier bosch | waterwerk vijveraanleg tot vermaak | opgaande bomen vermaak doorsnede met wandelpaden | water en verdere aanleg tot vermaak | bosch aanleg tot vermaak | sloot als aanleg tot vermaak | waterwerk tot vermaak | plezierbosch en plaats | plein tot vermaak | plezier en opgaand bosch tot aanleg tot vermaak | plezier bosch | water als aanleg tot vermaak | plaisierbosch | aanleg ter vermaak | plezier en opgaand bosch | vijver aanleg tot vermaak | opgaande boom aanleg tot vermaak | waterwerk als aanleg tot vermaak | Heerenhuis en verder aanleg tot vermaak | bosch als vermaak | opgaande boom tot vermaak | waterkom en laan tot vermaak | waterwerk en eiland, aanleg tot vermaak | laan tot vermaak | plezierbosch | plaizierbosch | opgaand bosch tot vermaak | plantsoen als vermaak | huis en plaats bosch opgaand aanleg tot vermaak | plaats en pleziertuin | plaisierbosch aanleg tot vermaak | plein aanleg voor vermaak

‘Gelaste’ kadastraal minuutplannen, hier omgeving Velsen (Bron: HisGis)

Bij onderzoek pak je ook altijd de kadastraal minuutplan en de OAT waarop een buitenplaats of landgoed staat. Dat kan via de scans in de beeldbank van RCE (zoeken kan bv via overzicht van minuutplan begrenzingen, klik hier, klik vervolgens op knop ‘Voeg aan kaart toe’ en zoek je locatie).
Voor een flink deel van Nederland, en groeiende, zijn de plans overgetekend en de OAT gegevens getranscribeerd; eerst in publicaties, tegenwoordig in HisGis.
Ik was een paar maanden niet in HisGis geweest en zie nu een flink deel van NH toegevoegd. Da’s al mooi! Maar ook heel enthousiast word ik van een optie in de viewer…

Geregeld zul je op het feit stoten dat je onderzoek met meerdere minuutplannen van doen heeft. Zeker als je meer van de omgeving tot zelfs de regio wilt meenemen (zo staat bv Beeckestijn in twee delen op twee plans). Die kaarten noord-zuid richten, verschalen. ‘uitknippen’ en ‘lassen’ valt niet mee. Lekker in- en uitzoomen is ook een wens. Technisch handig moet je dan al snel zijn.

Kijk en hier heeft de HisGis viewer voor NH een leuke extra optie. Bijna alle NH minuutplannen zijn gegeorefereerd, ‘uitgeknipt’, ‘gelast’ en in- en uitzoomen is mogelijk. Ga naar HisGis of rechtstreeks naar NH in de viewer. In de viewer is rechts onderin een menu Kaartlagen. Door aan- en uitvinken zijn andere kaartlagen aan en uit te zetten. Verder kan bij een aantal lagen met de transparantie worden gespeeld (schuifbalkje). Bv, voor het laatste, zoom in naar een bepaalde omgeving / buitenplaat; zet de Hoogtekaart (hillshade AHN-3) aan; zet Kadaster 1832 percelen (naar soort eigendom=grondgebruik) aan; speel bij de laatste met de transparantie. Dan zie je het historisch grondgebruik op de hoogtekaart.

Maar die optie ‘gelaste’ minuutplannen vind ik nog de leukste. In menu Kaartlagen alles uitvinken en dan Minuutplans 1832 en Plaatsen aanvinken. En nu maar in- en uitzoomen en over NH schuiven.

In het verlengde van het voorgaande toch een technische wens: ik zou die ‘gelaste’ minuutplannen transparant op de hoogtekaart willen kunnen zetten. Alle ingrediënten zitten al in de viewer…
Ook iets wat ik in de nieuwe viewer mis: het zoeken op de onderliggende gegevens. Bv alle percelen van een bepaalde eigenaar; hoe ver strekt het bezit van de buitenplaatseigenaar zich uit. Dat kan in de oude viewer bij een aantal eerder in HisGis beschikbaar gekomen provincies wel.
Nog een wens, de rest van NL in ‘gelaste’ minuutplannen. Dat is vast een kwestie van tijd maar ongetwijfeld vooral geld.
Jan Holwerda

Bijna heel NH in kadastraal minuutplannen (Bron: HisGis)