Picea abies, manlijke (rechtop) en vrouwelijke (hangend) kegels

Pinus sylvestris, manlijke (rechtop) en vrouwelijke (hangend) kegels

De bekende dichter en secretaris van Frederik Hendrik, Constantijn Huygens heeft vanaf 1640 Hofwijck gebouwd en daarbij tuinen aangelegd. In zijn gedicht Vitaulium: Hofwyck : hofstede vanden Heere van Zuylichem onder Voorburgh, 1653 (tekst) spreekt hij over de inrichting van zijn tuinen. Het wordt een sobere ingetogen symbolische tuin, waarin lijnvoering, klassieke verhoudingen en de aanplant van verschillende boomsoorten de meeste aandacht vragen.

In het gedicht wordt onder meer gesproken over eiken, esdoorns, essen, linden, berken, abelen, iepen, en mastbomen. Deze mastbomen ontving Huygens uit het Mastbos te Breda (regel 209):
Hier buijgh ick voor Breda; mijn’ Masten zijn haer’ kind’ren:
‘Theeft FREDERICK belieft sijn Houtgewasch te mind’ren,
Om ’tmijne te versien: ’tzijn Jofferen van ’tland,
Mijns Vaders Vaderland, die ick hebb voortgeplant:
‘Ksegg Jofferen, noch eens: ‘kmochts’ ed’le wijfjes noemen;
Bredaesche wijfjes, jae; maer die ick derve roemen

Maar wat bedoelde Huygens nu met mastbomen? Hij gebruikt verschillende woorden in zijn gedicht, namelijk mastbomen of masten; bruyntjens, mannetjens, wijfjes of jofferen. Zijn taalgebruik suggereert dat er verschillende soorten mastbomen zijn. Opvallend is dat dit niet dezelfde woorden zijn als in Den Nederlandtsen Hovenier. Van der Groen heeft het over viere, greyne, fijne en/of grove masten, of te wel in ons taalgebruik de fijnspar (Picea abies, vurenhout) en de grove den (Pinus sylvestris, grenenhout), beide behorend tot de familie der Pinaceae.

Even later in 1655 schrijft Huygens (zie Dr. J. A. Worp. De gedichten van Constantijn Huygens, deel V (over 1655), z.j. p. 214) het gedicht ‘Sparrenbomen verbrand op Hofwijck‘:
‘Leg al mijn wijfjes op het vuur:
Weg met dit spul; wat doen zij hier?
Zij stichten brand in alle landen.
Nu is ’t hun beurt ook eens te branden.
Hieruit blijkt dat in dit geval de woorden sparrenbomen en wijfjes identiek zijn.

Een ander citaat (regel 1338 e.v.) doet vermoeden dat het woord mannetje de grove den aanduidt, vanwege zijn habitus met ‘kop’, hoog uitstekend boven de esdoorns:
Mijn’ bruijne mannetjens [later in regel 2506 masten genoemd], die tuschen beiden [later in regel 2505 sijcomoren genoemd] op
Bij ell voor ell in ’tjaer haer’ nemmer grijsen kopp
Ten hemel spoedigen, om somer-sonn te blinden,
En ’tmoeijelick geweld van schrale winter-winden
Te weeren van mijn Plein.

Bij de restauratie van Hofwijck enkele jaren geleden werden vier zilversparren (Abies alba) op het voorplein geplant. De reden is mij onbekend, maar de zilverspar is een Zuid-Europese boom, en het is dan ook zeer de vraag of deze in 1640 hier aangeslagen is.
Mijn conclusie is dat het beeld dat Huygens in zijn gedicht Vitaulium van mannetjens en wijfjes oproept, een gelijkenis vertoont met de menselijke bouw, i.e. mannen groffe bouw (grove den) en wijfjes of jofferen fijne bouw ( fijnspar). Het is maar een idee. Dit alles nav de sparren op het Gezicht op Amersfoort van Matthias Withoos (zie eerder).  CO

In de vorige weblog hebben we gezien wat Jan van der Groen onder mastbomen verstond. Hij meldt onder het kopje Denne, ofte Mastboomen verschillende ‘soorten’, namelijk viere, greyne, fijne en grove masten en de Larix. Het gaat hier om de fijnspar (Picea) en de grove den (Pinus) en de Larix, in onze tijd alle genera van de familie Pinaceae.

Tuinhistorici denken bij mastbomen natuurlijk meteen aan het Mastbos in Breda, een cultuurbos, dat tot de oudste naaldbossen van Nederland behoort. Hendrik III, graaf van Nassau, liet tussen 1514 en 1520 de woeste gronden ten zuiden van Breda, in het dal tussen de riviertjes de Mark en de Aa, beplanten met zaden van de grove den. Aan de lange rechte stammen, die deze boomsoort bij uitstek geschikt maken voor de toepassing van masten in de scheepsbouw, is de naam Mastbos ontleend. Bekend is dat Constantijn Huygens voor de aanplant in Hofwijck een deel van de mastbomen betrok vanuit het mastbos in Breda. In de volgende weblog zullen we daar verder op ingaan.

Mastbos (vierkant) en Bouvigne (rechtsboven), detail. Caerte ende metinge (…) van seeckere syne Furstel. Gen. bosschen, landen, wegen, herbanen, wateren, heyde ende andere gronden van erven, gelegen, soo in den dorpe van de Hage als tot Ginneken, by de stadt Breda, mitsgaders mede van eenige particuliere persoonen landen ende gronden (…). J. Lips, 1621-1629. De kaart is 180 graden gedraaid, zodat het noorden nu boven ligt.  Bron: Beeldbank Stadsarchief Breda.

Verscheidene malen in de loop der eeuwen is het bos door storm en brand (belegeringen van Breda 1624, 1637) getroffen. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd het bos sterk verwaarloosd, maar door het beleid van stadhouder Willem III groeide de oppervlakte van het Mastbos weer aan tot 350 hectare. Tussen 1840 en 1881 was het Mastbos eigendom van prins Frederik der Nederlanden, die zich bijzonder interesseerde voor de bosbouw en zich beijverde voor herstel van het bos. In 1889, pakte houtvester Van Schermbeek het bos revolutionair aan. Hij verrijkte de mono-cultuur van dennen met tamme kastanjes en Amerikaanse eiken en zorgde voor een gevarieerd bos, dat ook voor recreanten aantrekkelijk was. Inmiddels is het sortiment van grove den uitgebreid met Corsicaanse den, Douglasspar, lariks en fijnspar. CO

In de weblog van 3 maart werd het verschijnen van J.D. Zocher jr. (1791-1870). Architect en tuinarchitect van de hand Josi Smit besproken.

Nu heeft BONAS op haar site ook een soort van online versie van dit boekwerkje. Zoeken naar gegevens over en werken van J.D. Zocher jr. doet u via de Zoekmachine Archiwijzer (ook L.P. Roodbaard kunt u hier vinden).

Alles wat BONAS heeft vastgelegd is terug te vinden door te zoeken met enkel ‘zocher’ in zoekterm. Een lijst van publicaties over Zocher en werken door Zocher volgt; met weergave van zijn presentatietekeningen, maar ook veel foto’s met recente beelden van zijn werken.

Met wat ‘spelen’ kunt u enkel zijn presentatietekeningen gepresenteerd krijgen:
– in zoekterm  presentatietekening zocher
– vink  alleen beelden  aan
– en klik zoeken.

De eerste 10 presentatietekeningen verschijnen. Klik op een afbeelding en krijg rechts de details. Een grote weergave krijgt u door ook nog eens op de rechterafbeelding te klikken. Uit de ‘stroken presentatietekeningen’ heb ik het onderstaande complete beeld (poster) samengesteld. Maar kijk vooral zelf in BONAS.  JH

N.a.v. de weblog ’19e eeuwse kippenhokken’ (weblog 5 mei) kwam de volgende reactie, met ook een eigen vraag, binnen:

Kasteel Sterkenburg met op de voorgrond links het ‘kippenpaleis’  Bron: Olivier Mertens

Eertijds stond bij kasteel Sterkenburg te Driebergen-Rijsenburg een gecombineerd kippen- en duivenhok, meestal aangeduid als het zogenaamde ‘kippenpaleis’. Zoals C.C.S. Wilmer schrijft (Duiventillen en -torens in het Kromme Rijngebied in: Tussen Rijn en Lek 25 (1991), pp. 1-6) was een dergelijk multifunctioneel gebouw niet ongebruikelijk; de begane grond kon dienst doen ‘als stal, schuur, kippenren of faisanterie, terwijl de bovenverdieping voor de duiven was gereserveerd’.

Het bakstenen ‘kippenpaleis’, dat tussen de tuinmanswoning en de vijver stond en evenals de tuinmanswoning was voorzien van geschulpte windveren, leek qua vorm – een miniatuurhuis met puntgevel xe2x80x93 enigszins op een in de 17e eeuw bij Sterkenburg aanwezig duifhuis. In de bovengevel zaten zes vlieggaten voor de duiven, op de begane grond drie staldeurtjes die aan de onderzijde nog eens elk voorzien waren van kleine loopdeurtjes. Het ‘kippenpaleis’ zal waarschijnlijk gebouwd zijn tussen 1848 en 1867, toen Mr K.J.F.C. Kneppelhout van Sterkenburg (1818-1885) zowel het kasteel als de bijgebouwen ingrijpend liet verbouwen en op het landgoed o.a. een Oranjerie en duiventoren liet verrijzen. Begin 20e eeuw is het ‘kippenpaleis’, evenals het oostelijk koetshuis, helaas aan de slopershamer ten prooi gevallen.

De buitenplaats Sterkenburg wordt momenteel gerestaureerd onder auspiciën van de Stichting Behoud Sterkenburg. Wellicht dat in de toekomst, na de belangrijkste restauratiewerkzaamheden (waaronder de restauratie van de Tuinmanswoning), ook dit ‘kippenpaleis’ weer gereconstrueerd zal kunnen worden.

Mochten er leden van Cascade of overige lezers over interessante gegevens betreffende kasteel Sterkenburg beschikken dan nodigen wij ze hierbij van harte uit om met ons contact op te nemen. Onze interesse gaat ook uit naar (historische) afbeeldingen van bijgebouwen, vaak ondergewaardeerde onderdelen van een landgoed met als gevolg dat de meeste tekeningen, gravures en fotoxe2x80x99s steevast het kasteel als onderwerp hadden.

Voor Stichting Behoud Sterkenburg,
Olivier Mertens

Stichting Behoud Sterkenburg
Nieuwe Schoolstraat 57a
2514 HV xe2x80x99s-Gravenhage

W: www.kasteelsterkenburg.nl
E: kasteelsterkenburg@xs4all.nl