Schetsplattegrond van Waltha- of Thetinga-state opgetekend door Johann Andreas Graff, echtgenoot van Maria Sibylla Merian
Uit Stinsen en States: Adellijk wonen in Friesland, R. Elsward en P. Karstkarel

Naar aanleiding van de zaterdag jl. geopende tentoonstelling in het Rembrandthuis, getiteld Maria Sibylla Merian & Dochters: vrouwenlevens tussen kunst en wetenschap, vond ik op internet de hier afgebeelde plattegrond van Waltha- of  Thetinga-state te Wieuwerd (Fr.).
Deze state was eigendom van vrouwe Luts Pieters van Walta, die getrouwd was met de schatrijke Cornelis van Aerssen, van 1683 tot 1688 gouverneur van Suriname. Hij en zijn zusters behoorden tot de kleine protestantse geloofsgemeenschap van de labadisten, die vanaf 1675 gastvrijheid genoten op de state. Een halfbroer van Maria Sibylla was al eerder vertrokken naar Wieuwerd en toen Maria Sibylla in 1686 met man, moeder en twee dochters van Neurenberg naar Nederland verhuisde, hebben ook zij hun intrek genomen op Walthastate. Zij traden ook toe tot de ‘sekte’ van de labadisten, maar Maria’s man werd geweigerd en keerde weer terug naar Neurenberg. Labadisten deden afstand van hun wereldse bezittingen en af te lezen aan de plattegrond, leefden zij van hun uitgestrekte moestuinen en vruchtbomen.

Het slot lag op een vierkant omgracht kasteelterrein, omringd door een dubbele rij bomen, waarschijnlijk eiken of linden. Verder kunnen we op de plattegrond zien (het noordoosten ligt boven) dat rechts van het kasteelterrein zeker dertig tuinvakken liggen, waarschijnlijk omringd door laaggeënte vruchtbomen (gestippeld). Schuin rechts voor het kasteelterrein ligt een nog veel grotere nutstuin, met moestuinvakken, op Franse wijze diagonaalgewijs verdeeld. Drie bomenrijen (mogelijk ook vruchtbomen) zijn rond dit terrein geplant. Tussen beide nutstuin-complexen ligt een siertuin met kruiswijs verdeelde vakken. Het karakteristieke kenmerk van het hele complex is dat de verschillende tuinen nog niet in een duidelijke relatie zijn aangelegd met het huis, typisch voor de renaissance.
Op het kasteelterrein zelf zien we nog ten zuiden van een gebouw een kleine siertuin met ronde perken binnen een vierkant (vgl. het Buitenhof). Op het terrein staan verschillende huizen, schuren en andere nutsgebouwen.

De kaart dateert uit omstreeks 1686, of even later. We weten namelijk dat Graff in dat jaar met zijn vrouw Maria en zijn kinderen en schoonmoeder in Wieuwerd is aangekomen en daarna nog twee keer in Wieuwerd op bezoek is geweest. De kaart ligt in het Staasarchiv Neurenberg en is volgens de catalogus van de tentoonstelling een ingekleurde (alleen de groene bomen) ets.

Maria Sibylla is wereldberoemd vanwege haar nauwgezette wetenschappelijke waarnemingen gecombineerd met een groot kunstenaarschap. Zij bestudeerde de metamorfose van insecten in Duitsland, Nederland (o.a. bij Agnes Block en in de Amsterdamse hortus) en Suriname (o.a.op de plantage van de fam. Vreedenburg aan de Crameca kreek), waar zij via haar labadisten-relaties in 1699 met haar jongste dochter voet aan wal zette. Veel van haar tekeningen (en die van haar dochters) en boeken, en deze plattegrond zijn op de tentoonstelling in het Rembrandthuis te zien.

23 februari-18 mei 2008: Rembrandthuis Amsterdam;
10 juni -31 augustus 2008 J. Paul Getty Museum Los Angelos;
Catalogus: Ella Reitsma, Maria Sibylla Merian & dochters: vrouwenlevens tussen kunst en wetenschap. Zwolle, 2008. € 42,50 (gebonden) en € 32,50 (paperback) in nederlands en engels [determinatie Europese planten Juliet en Carla Oldenburger].  CO

Na 1733 werd de state afgebroken en werd alles gerooid. Op het stateterrein werd een boerderij gebouwd, de rest werd weiland. Hieronder laat een uitsnede uit de Militaire Topografische Kaart van A.W.N. de Man (1855, uit watwaswaar.nl) nog de contouren van het terrein van de state zien. Ook recent luchtfotomateriaal uit Google Maps toont een gelijkend beeld (als al aangegeven, de bovenzijde van de kaart van Graff is het noordoosten).

Uitsnede uit de Militaire Topografische Kaart van A.W.N. de Man (uit watwaswaar.nl)

Tekening van een perceel grond gelegen in Ossendrecht aan “s Heeren Baan vaan den Aanwas na het Dorp”, H. Adan (1745)
Bron: Het Markiezenhof

Een tweede kaart uit de beeldbank van het Markiezenhof betreft ‘Tekening van een perceel grond gelegen in Ossendrecht aan “s Heeren Baan vaan den Aanwas na het Dorp” ‘ (Burgemeester Voetenstraat) met:
A, den hoff, vijver, en ten deel van de werff alwaar het huijs op staet
B, moes land, deel van de werff, waar de schuur op staet, ten west, en een dreef ten noort van de vijver
C, hoff en teras, ten oost van de vijver

Wat meteen opvalt is de aanduiding ‘Teras’. Met Ossendrecht Burgemeester Voetenstraat gezocht in Google Maps
En dan belandt je ten zuid-oosten (0,5 km) van de al gevonden ‘Hooge Houve’

In watwaswaar.nl is de bij de kaart genoemde straatnaam ‘Weg van het dorp naar den Aanwasch’ te vinden, zie kadastraal minuut, en in zuidelijke richting ‘Het Kasteele straatje’ (kaart linksonder). Het perceel zelf laat een rechthoekig omgracht terrein met 2 bruggen zien, en in noordelijke deel van het perceel nog een vijvertje. In Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden (1846) noemt van der Aa het voormalig kasteel van Ossendrecht.

Google Maps toont een woonwijk met de naamgeving Peeberg, en lijkt het ‘Teras’ niet hoger gelegen?
De noord-oostelijk punt van de wijk zou het ‘Teras’ moeten zijn (denk ik).

Eén van de kadastrale minuten (kaart rechtsonder) leidde overigens nog af. Vanuit het dorp gaat een laan met ‘opgaand geboomte’ op naar de Pottenberg (oostelijk van de ‘Hooge Houve’) met aldaar alweer een koepel.
Al met al 3 uitzichtspunten met al dan niet een tuinhuys, koepel of iets dergelijks als bekroning binnen een straal van een halve kilometer…  Jan Holwerda

De Hooge Houve van Ossendrecht, anon. (1670)  Bron Het Markiezenhof

Kijkend in de beeldbank van het Markiezenhof (Bergen op Zoom) stootte ik op een eenvoudige, maar naar iets later bleek prachtige kaart. Eigenlijk enkel doordat het oog getrokken werd door structuren, door geometrie, door lijnen die een weergave van iets tuinhistorisch zouden kunnen zijn. Na selektie volgde een kaart genaamd ‘De Hooge Houve van Ossendrecht’, met o.a. de aanduiding ‘Speelmansstuck’ en de datering 1670.
Je ziet een rechthoekig terrein met daarbinnen een dubbele bomenrij om een boerderij en huis, maar ook een bijzonder tuinelelement. Na inzoomen zie je een tuinheuvel, oplopende toegangspaden, drie etages en een top met een speelhuys.

Eens verder gezocht (Google) met de trefwoorden ‘hoge hoeve ossendrecht’. Een van de hits is over de ‘Wandelroute Brabantse Wal’. Er wordt vermeld ‘De Berghoeve: Zuidwaarts ligt de markante hoeve op Den Berg, anno 1719. De hoeve was al eerder bekend onder de naam Ruststede en  Hooge Hoeve. De hoeve was enige generaties in de zomer het jachtverblijf van het geslacht Van Aerssen, die hoge posten bezetten in de Republiek der Verenigde Nederlanden. Ze bezaten tot 1761 de Heerlijkheid Hoogerheide die toen aan de Markies van Bergen op Zoom verkocht werd‘

Een vaag shot van Google Earth laat de noord-west zijde van Ossendrecht zien. Zelf, voor een luchtfoto, Google Maps gestart en naar die noord-west zijde. Tevens, voor topografisch materiaal, naar watwaswaar.nl. En jawel, Berghoeve. En op de topografische kaart het hoogtecijfer 11.2 bij de huidige hoeve en het aangrenzende bosje met 17.2!
En dan daarnaast nog eens het toponiem Sterbos; goh wat moet je daar nou weer van denken?

En als je dan beseft dat de kaart van De Hooge Houve de noordzijde onder heeft, dan zie na 180 graden draaien hoe ’toen’, ‘nu’ en luchtfoto ineenschuiven; de weg, het terrein, de heuvel. En dan besef je het zicht vanaf de toenmalige tuinheuvel. In oostelijke richting zicht op en over het huis en in westelijke richting over de nieuwe polders; aangelegd na de Vrede van Munster (1648, einde 80-jarige oorlog).  Jan Holwerda

.

Nog even een toevoeging vanuit het eerder genoemde watwaswaar.nl; Kadastraal Minuutplan met Den Berg. Opnieuw duidelijk herkenbaar de tuinheuvel, het huis / de boerderij, maar nu komt ook een ‘dreef’ in zuidelijke richting  (naar rechts) duidelijk naar voren. En als je dan opnieuw de kaart ‘De Hooge Houve van Ossendrecht’ bekijkt zie je dan naar boven toe de aanzet van die ‘dreef’? Echter op kadastraal minuut zelf is de ‘dreef’ gericht op de tuinheuvel. In de bijbehorende OAT staat voor 106 de omschrijving ‘Dreef’, bij 105 iets met Koepel…’ en aan weerszijde van de ‘dreef’ en aan de noord- en westzijde van de tuinheuvel ‘hakhout’.

Den Berg op kadastraal minuut (verkleind).  Bron: watwaswaar.nl

Buitenplaatsen bezuiden Antwerpen
Uitsnede uit Civitates Orbis Terrarum. Kaart I-17, Braun & Hogenberg (1572)
Bron: Historic Cities

Als derdejaars student sociale geografie en liberal arts & sciences aan de Universiteit van Utrecht wilde ik u om advies vragen.

Inmiddels ben ik begonnen met het schrijven van mijn bachelorthesis, een afsluitend onderzoek voor mijn twee bacheloropleidingen, waarbij ik heb gekozen voor de historisch-geografische discipline. Deze richting valt aan onze universiteit onder de cultuurhistorie, als verzamelterm voor de archeologische, bouwkundige en historisch-landschappelijke resten van het verleden.

Het onderwerp van deze scriptie betreft de buitenplaatsen rond Amsterdam en Antwerpen. Ik zal mij gaan verdiepen in de weer- en neerslag van deze buitenplaatsen die rond de Gouden Eeuw ontstonden, waarbij de verschillen tussen beide steden centraal staan.

Het is dan ook op dit vlak dat ik u om advies wilde vragen. Over de buitenverblijven rond Amsterdam, welke in de Gouden Eeuw aan rivieren als de Vecht en de Amstel verrezen, is er hier in Nederland meer dan genoeg literatuur beschikbaar. De Antwerpse situatie is echter een ander verhaal: wetenschappelijke publicaties op dit gebied zijn in de Nederlandse universiteitsbibliotheken moeilijk te verkrijgen.

Mijn vraag is dan ook de volgende: wie kan mij aan literatuur/contactpersonen/instanties helpen? Iedere tip is buitengewoon welkom!

Het zou fantastisch zijn als u mij, op wat voor manier dan ook, op weg kunt helpen. Bij voorbaat mijn hartelijke dank!

Hoogachtend,
Felix van Veldhoven (Felix.vanveldhoven@las.uu.nl)

Student Sociale Geografie en Liberal Arts & Sciences aan de Universiteit Utrecht

Laura Fokkema neemt dit cursusjaar deel aan de cursus Tuinkunst en Parken, historie en instandhouding, Hogeschool Utrecht.

De cursus speelt in op de vraag hoe en en op welke wijze Groene Erfgoed te revitaliseren. De cursus kent 3 hoofdthema’s ‘Ontwerp en Vormgeving’, ‘Hovenierskunst’ en ‘Rentmeesterschap’. Per trimester ligt het accent op één van deze drie zogenaamde leslijnen.

Laura heeft haar 1ste trimester met de leslijn ‘Ontwerp en Vormgeving’ afgesloten met het onderzoek ‘Begraafplaats Brandenburg in Bilthoven’. Dit onderzoek heeft niet alleen in een papieren rapport geresulteerd, maar kent ook een internetversie. Deze is gepubliceerd op dodenakkers.nl.

Laura heeft ook nog 2 vragen/oproepen:
– wie heeft oude afbeeldingen en/of ontwerpen van de begraafplaats Brandenburg in Bilthoven?
– wie kan de onderstaande foto plaatsen? De foto komt uit een catalogus van Groenewegen en zonen; deze firma zat vroeger naast de begraafplaats, maar de foto betreft niet begraafplaats Brandenburg.

Begraafplaats, in voorbereiding; uit catalogus Groenewegen en zonen.
Bron: Bibliotheek Wageningen UR, Speciale Collecties